 |
| Wrocław. Foto: visitwroclaw.eu |
W niniejszym poście opisano wprowadzenie idei reformacyjnych na terenach należących obecnie do Polski.
1. Dolny Śląsk
1.1 Wrocław
Idea Odnowy Kościoła chrześcijańskiego Marcina Lutra bardzo szybko i relatywnie łatwo przyjęła się na ziemi śląskiej. Sprzyjały temu wcześniejsze ruchy religijne begardów i waldensów oraz rozpowszechniony na Śląsku husytyzm. Podatny grunt dla powstania i rozwoju śląskiej Reformacji stwarzały także prowadzone wówczas wojny, ogólne niezadowolenie z uwagi na rozwijający się od czasów awiniońskich fiskalizm kościelny oraz gorszący tryb życia duchowieństwa, zwykle źle uposażonego i goniącego za dodatkowymi beneficjami.
Reformację na Śląsku wspierali również książęta i mieszczanie niemieckiego pochodzenia, a najgorliwszymi jego zwolennikami byli najczęściej studenci śląscy studiujący na uniwersytecie w Wittenberdze oraz zakonnicy augustiańscy i franciszkańscy, przynależni wraz z ich klasztorami do prowincji Saksonii Elektorskiej. Stąd już w 1518 roku ukazały się we Wrocławiu pierwsze kazania doktora Lutra o odpustach i łasce, a w 1519 roku wydrukowano m.in. protokół z przebiegu dysputy lipskiej. Wobec tego kapituła katedralna zwróciła się do biskupa Jana Turzona, aby w porozumieniu z radą miejską zabronił drukować pisma luterańskie. Śmierć biskupa 2 sierpnia 1520 zahamowała walkę lokalnego Kościoła Większościowego z ideami reformacyjnymi.
Wybrany przez kapitułę Wrocławia następca Turzona bp Jakub Salza (1520-1539), pochodzący z Pisarzowic koło Lubania, mimo ogromu pokładanej w nim nadziei, nie odpowiadał wymogom ówczesnego Kościoła śląskiego. Podobnie jak inni biskupi tego czasu nie był on teologiem, ale dobrym urzędnikiem. Wyższe studia odbył w Lipsku i Bolonii, uzyskując w 1508 roku tytuł doktora prawa, ale o karierze duchownej pomyślał dopiero później. Wobec tego w 1510 roku wstąpił do służby królewskiej, i jako starosta w księstwie głogowskim został włączony do kapituły kolegiackiej w Głogowie. W 1516 roku uzyskał godność kanonika scholastyka w kapitule katedralnej we Wrocławiu. Prekonizowany przez papieża Leona X i konsekrowany w 1521 roku na stolicę biskupią we Wrocławiu, niewiele uczynił dla przeciwstawienia się protestantyzmowi.
Biskupstwo wrocławskie nie miało uniwersytetu ani uczelni teologicznej, mimo że od ogłoszenia tez luterskich minęło już trzy lata. Szkoła katedralna, kolegiacka czy przyparafialne, nie odpowiadały swym poziomem wymogom czasu. Stąd księża byli źle przygotowani do nowych zadań, a przy tym zdani najczęściej na własne siły. Biskup bowiem rezydował najczęściej w Nysie, a we Wrocławiu diecezją zarządzali w jego imieniu wikariusz generalny, oficjał i konsystorz. Rada miejska samowolnie obsadziła w 1523 roku parafię św. Marii Magdaleny kanonikiem katedralnym ks. Janem Hesse, a w dwa lata później - parafię św. Elżbiety ks. Ambrożym Moibanem. Obaj studiowali w Wittenberdze i obydwaj opowiadali się od początku za nauką Marcina Lutra, którą głosili w powierzonych im świątyniach.
W kwietniu 1524 roku biskup Jakub Salza próbował jeszcze opanować sytuację i zaproponował w kościele św. Stanisława Doroty we Wrocławiu publiczną dysputę między Hessem, Trotzendorfem i Nigerem z jednej strony, a duchowieństwem kapitulnym z drugiej strony. Sama dyskusja niczego nie rozwiązała, tylko uwidoczniła i jeszcze bardziej pogłębiła faktyczny już rozłam w Kościele wrocławskim. W 1525 roku zniszczono w kościołach św. Marii Magdaleny i św. Elżbiety cześć obrazów, zaprzestano procesji z Najświętszym Sakramentem, mszy świętych w intencji zmarłych, święcenia wody i wprowadzono język niemiecki do rytuału. Podobne reformy wprowadzono w parafii św. Maurycego, u bernardynów i w prepozyturze św. Ducha. Za Wrocławiem poszły kościoły w Środzie Śląskiej, Bolesławcu, Jeleniej Górze, Lubaniu i Ścinawie. W następnym roku ewangeliccy predykanci działali już w Brzegu, Jaworze, Namysłowie, Miliczu i w 60 innych kościołach wiejskich. Wszędzie utrzymano jednak mszę łacińską, bo tak radził jeszcze w 1528 roku wittenberski Reformator. Dopiero poźniej ks. Moiban wprowadził w kośiele św. Elżbiety zmiany w ceremoniach i tekście mszału. Umiar i tolerancja w sprawach kultu sprawiała, że ludność nie zawsze orientowała się, iż od jakiegoś czasu uczestniczy już w nabożeństwach o tradycjach luterańskich. Zresztą przebieg głównego nabożeństwa niedzielnego wciąż jeszcze zachowywał odczuwalne podobieństwo do katolickiej mszy świętej. Podobnie w sprawach sztuki Reformacja śląska zachowywała daleko idącą powściągliwość.
O ile Zwingli i Kalwin oraz wszystkie inne nurty reformacji wolnokościelnej były zgodne w odrzuceniu i potępieniu obrazów (ikonoklazm), o tyle Luter nie przywiązywał do tego problemu aż tak wielkiej wagi. Stąd luteranizm śląski nie usuwał średniowiecznych ołtarzy, figur czy malowideł. Liczne ołtarze boczne, figury Matki Boskiej i świętych poddawano nawet mniejszym lub większym renowacjom.
W rozległej diecezji wrocławskiej, która na początku XVI stulecia liczyła około 1500 placówek duszpasterskich, w połowie tego wieku przy Kościele katolickim pozostało nie więcej jak 200.
Decydującym czynnikiem szybkiego rozwoju protestantyzmu na Śląsku była przede wszystkim postawa lokalnych książąt, którzy poparli idee reformacyjne. Opierając się na prawie książęcym ius circa sacra i na prawie patronatu, często narzucali protestantyzm swoim poddanym. Książęta usuwali katolickich księży i zakonników, a majątki kościelne włączali do swoich posiadłości.
Protestantyzm rozwijał się również w obydwóch księstwach biskupich Nysie i Grodkowie, zwłaszcza za następcy Jakuba Salzy, biskupa Baltazara z Promnicy (1539-1562). Biskup ten jawnie sprzyjał luteranizmowi i uważał się za zwierzchnika predykantów luterańskich i księży katolickich. Protestanci przyjęli jego wybór z radością, a Filip Melanchton przysyłając mu gratulacje, nazwał Kościół wrocławski "najspokojniejszym kościołem na terenie ówczesnej Rzeszy niemieckiej". Baltazar z Promnicy pochodził ze starej śląskiej rodziny szlacheckiej. Studiował we Frankfurcie nad Odrą i w Wittenberdze, gdzie uzyskał w 1521 roku licencjat obojga praw. W 1534 roku został prepozytem w kolegiacie Świętego Krzyża we Wrocławiu, a w cztery lata później archidiakonem w kapitule katedralnej. Wybrany 21 września 1539 r. biskupem wrocławskim, prekonizowany został 21 kwietnia 1540. Pod naciskiem kapituły katedralnej ufundował drukarnię w Nysie w 1555 roku, w której zaczęto wydawać pisma katolickie. Zwołał także synody diecezjalne w 1542 i 1558 roku, na których uchwalono szereg postulatów, dotyczących walki z ruchem reformacyjnym. Były to zasadniczo postulaty kapituły katedralnej.
Po śmierci biskupa Baltazara z Promnicy, kapituła wybierała już z wielką ostrożnością nowego rządcę diecezji Kaspra z Łagowa (1562-1574) Wcześniej kandydatowi przedstawiono pewne warunki zmierzające do odrodzenia katolicyzmu śląskiego. Ale i ten biskup wbrew podjętym zobowiązaniom ścisłego przestrzegania interesów Kościoła Większościowego nie tylko nie przeciwdziałał Reformacji, ale nawet ją popierał, powołując na przykład protestanta na stanowisko swego kanclerza i biernie odnosząc się do małżeństwa duchownych. Urodzony w 1524 roku w Nysie w rodzinie biskupiego kanclerza Mateusza, wychowywał się w Innsbrucku wraz z księciem Maksymilianem i Ferdynandem. Brał udział w walkach przeciw Francji. W 1542 roku został kanonikiem w katedrze wrocławskiej, a nieco później także w Ołomuńcu. Po ukończeniu studiów na jednym z włoskich uniwersytetów, był przez jakiś czas wychowawcą arcyksięcia Karola, syna Ferdynanda I. Ten wystarał mu się w 1551 roku o godność prepozyta w katedrze litomierzyckiej, a w 1559 roku o biskupstwo w Wiener Neustadt. Przeniesiony w 1562 roku na biskupstwo wrocławskie, odprawił w latach 1563 i 1565 dwa synody diecezjalne, a w 1571 roku przeprowadził wizytację diecezji, ale bez większego skutku. Pod naciskiem kapituły otworzył w 1565 roku seminarium duchowne, które z braku funduszy nie mogło jednak rozwinąć szerszej działalności. W 1570 roku udostępnił wiernym tłumaczenie katechizmu rzymskiego i uzyskał w 1564 roku od papieża Piusa IV pozwolenie na udzielanie wiernym w diecezji wrocławskiej komunii św. pod dwoma postaciami (sub utraque).
Wszystkie te usiłowania były jednak niewystarczające na tle ówczesnych potrzeb. Luteranizm na Śląsku rozwijał się nadal, mimo iż pokonanie związku szmalkaldzkiego w Niemczech i wybuch powstania w Pradze w 1547 roku przyniosło przełom w dziejach Reformacji w krajach I Rzeszy. W chwili śmierci biskupa większość mieszkańców Śląska wyznawała już „luterską wiarę”. Na terenie samego Wrocławia wszystkie kościoły parafialne znajdowały się w posiadaniu protestantów. Przy Kościele katolickim pozostała tylko Wyspa Tumska ze znajdującymi się na niej instytucjami kościelnymi, pewna liczba klasztorów oraz nieliczne parafie w posiadłościach duchownych.
Centrum luteranizmu na Dolnym Dolny Śląsku stanowiła wieś Nowy Kościόł (Neukirch) nieopodal Świerzawy. To tu Melchior Hofmann, uczeń Marcina Lutra, wygłosił pierwsze kazanie luterańskie na Śląsku w 1518 roku. Tę posługę kontynuował najpierw w zamku rodziny von Zedlitz, a potem w kościele wiejskim.
 |
| Nowy Kościόł, budynek dawnego kościoła ewangelickiego |
 |
Wnętrze kościoła, 2022 |
 |
| Organy |
 |
| Chrzcielnica |
 |
| Fragment ambony |
 |
500-letni platan nieopodal kościoła |
 |
Tablica pamiątkowa |
 |
Kościόł wiejski w Lubiechowej |
 |
Nagrobki rodziny von Zedlitz w murach kościoła wiejskiego |
Rada miejska przyjęła idee reformacyjne w 1524 roku i dotąd katolicki kościόł pw. Świętych Erazma i Pankracego przejęto na potrzeby organizacji parafii luterańskiej. Pierwszym ewangelickim proboszczem miasta był Georg Langnickel. Kościόł należał do luteran przez sto lat, a w czasie wojny trzydziestoletniej był własnością na przemian parafii katolickiej i ewangelickiej. Na polecenie Szwedόw z 29 stycznia 1646 roku budynkiem kościelnym miały zarządzać obie parafie, które administrowali pastor Tobias Röhricht i katolicki ksiądz Christopher Franz Hubrich.
Duchowny katolicki mógł odprawiać msze we wszystkie niedziele i święta, wcześnie od godz. 6.00 do 8.00. Po godz. 8.00 pastor ewangelicki mógł odprawić swoje nabożeństwo, popołudniami od 13.00 do 15.00 mógł sprawować nabożeństwo pastor, a następnie ksiądz katolicki. Od poniedziałku do środy w godzinach rannych od 7.00 do 8.00 ksiądz ewangelicki miał modlić się, a potem ksiądz katolicki odprawiać mszę. W czwartki ksiądz ewangelicki nie chciał własnej godziny, chyba że przypadłoby święto lub kazania żałobne. W piątki od godz. 7.00 do 9.00 miał wygłaszać kazania pastor, a potem przeprowadzać swoją mszę ksiądz katolicki. W soboty mieli albo wspólnie odprawiać nieszpory, albo ksiądz katolicki od godz.13.00 do 14.00, zaś ewangelicki – później. Również wykorzystywanie istniejącego sprzętu liturgicznego było rozdzielone według umowy. Tylko z krzyży procesyjnych, które noszone były podczas pogrzebów, korzystały dwa wyznania wspólnie. Umowa ta miała obowiązywać tylko cztery lata. 29 października 1650 skończyło się nabożeństwo ewangelickie w kościele pw. świętych Erazma i Pankracego, a pastorowi Röhrichtowi z rozkazu cesarza odebrano klucze do kościoła, nie było mu również dane wygłosić ostatniego kazania.
Również Schaffgotschowie przeszli wkrótce na wyznanie luterańskie. Adam von Schaffgotsch, syn Kaspara, pana Starej Kamienicy i Karpnik, zwany panem Chojnika i Gryfowa Śląskiego, baron zamku Gryf, był zapewne pierwszym luteraninem. Jego syn Christoph był gorliwym zwolennikiem „czystego niezafałszowanego wyznania augsburskiego”. Gdy baron rozpoczął więc wprowadzanie idei reformacyjnych na swoich posiadłościach w Starej Kamienicy, gdzie dawna nauka wydawała się utrzymywać najdłużej, wśród ówczesnych zwolenników wyznania katolickiego wybuchło powstanie przeciwko niemu. Christoph otrzymał pomoc od Jeleniej Góry i w ten sposób mógł położyć kres zamieszkom. Wraz z zabiciem barona i cesarskiego generała Hansa Ulricha von Schaffgotscha wygasło wyznanie luterańskie rodu Schaffgotschów linii Chojnik – Stara Kamienica. 4 lipca 1634 dzieci Hansa Ulricha von Schaffgotscha zostały przewiezione ze Starej Kamienicy do Ołomuńca w Czechach, gdzie były wychowywane przez jezuitów i poddane wierze katolickiej.
W 1520 roku gmina Sobieszόw wprowadziła luteranizm. Pierwszym księdzem ewangelickim był Christian Büttner, następnie w latach 1560–1600 jego syn Anton i wnuk o tym samym imieniu (do 1640).
W 1524 roku, za panowania Ulricha von Schaffgotscha, Cieplice również przyjęły Reformację. Wybudowano wtedy mały kamienny kościół pw. św. Jana, który wkrótce rozbudowano używając drewna. W 1547 roku kościół spłonął. Niestety, nie można ustalić nazwiska bądź nazwisk pierwszych duchownych w Cieplicach. Pankracy Weihsig został zatrudniony w 1552 roku i zmarł prawdopodobnie w 1576 roku. W 1577 roku piastował ten urząd Melchior Tielisch (Tilesius), aż do śmieci dnia 21 listopada 1598. Po nim w 1599 roku był Esaias Schelbach, którego powołano w roku 1606 do Jeleniej Góry. Następnie magister Balthasar Genseschedel, w roku 1616 diakon George Lennert, w 1629 roku pastor Saumel Emrich, w 1632 roku pastor Elias Breither. Za panowania Christopha von Schaffgotscha wydano specjalny porządek kościelny 15 marca 1599.
1.3 Wałbrzych
Reformację w Wałbrzychu wprowadzono w 1546 roku. Luteranie mieli wówczas przewagę liczebną w mieście oraz regionie i przejęli należący do katolików kościół pw. Świętego Michała. Świątynia została zbudowana w 1428 roku pomiędzy obecnymi ulicami: Młynarską, Garbarską i Moniuszki. Rozebrano ją w 1899 roku w związku z budową kościoła pw. Świętych Aniołów Stróżów. Sytuacja uległa zmianie w drugiej połowie XVII stulecia, po zakończeniu wojny trzydziestoletniej. Ewangelicy musieli zwrócić świątynię katolikom. W tamtym czasie organizowali tajne nabożeństwa i chrzty przy kamiennym ołtarzu na leśnej polanie u podnóża trójwierzchołkowego wzniesienia Niedźwiadków, obecnie w granicach miasta. Kamienny ołtarz spod Niedźwiadków został później przeniesiony do centrum Wałbrzycha i umieszczony pod ołtarzem budowanego pod koniec XVIII wieku kościoła Zbawiciela.
W 1741 roku po zajęciu Śląska przez protestanckie Prusy wprowadzono wolność wyznania, lecz z zastrzeżeniem że nie mogą zostać naruszone uprawnienia i dochody proboszczów katolickich. Na pełne równouprawnienie wszystkich wyznań należało poczekać. Mimo to, już rok później wałbrzyscy luteranie mieli własny dom modlitwy. Była to budowla konstrukcji szachulcowej założona na planie prostokąta, nakryta dachem mansardowym. Wzniesiono ją na obecnym placu Kościelnym. Świątynia mogła pomieścić około tysiąca osób. Szybko okazało się, że to za mało na potrzeby dynamicznie rozwijającego się zboru.
8 sierpnia 1785 pastor Gottfried Breth położył kamień węgielny pod budowę obecnego kościoła Zbawiciela. Projekt nowej świątyni ewangelickiej przygotował urodzony w Kamiennej Górze - Carl Gotthard Langhans. Był jednym z najwybitniejszych twórców w stylu neoklasycznym. Według jego projektów wzniesiono wiele kościołów, śląskich rezydencji, pruskich teatrów oraz Bramę Brandenburską w Berlinie. Przygotowując projekt świątyni dla wałbrzyskich ewangelików, Langhans skopiował swój projekt, który realizował w tym samym czasie dla Sycowa.
2. Księstwo Legnickie
2.1 Fryderyk II legnicki (1480-1547)
W XVI wieku księstwo przeżywało rozkwit, tym razem za panowania księcia Fryderyka II, od którego rządów rozpoczęła się epoka nowożytna w księstwie. Władał księstwem legnickim od 1498 roku, a Księstwem Brzegu od 1521 roku. Dzięki swej polityce finansowej powiększył obszar księstwa o ziemie zaodrzańskie. W swoich miastach książę działał na rzecz porządku, czystości, zlecając oświetlanie i brukowanie ulic. Do jego osiągnięć należało także zwiększanie obronności miast jego państwa, za jego wolą Legnica zmieniła swój układ przestrzenny przebudowując liczne kaplice i kościoły za murami miasta w system forteczny.
 |
| Wnętrze Kościoła Mariackiego w Legnicy |
W 1523 roku przyjął idee nauk Marcina Lutra, co zostało potwierdzone przyjęciem Sakramentu Ołtarza pod dwiema postaciami (sub utraque) w Kościele Mariackim w Legnicy, będącym od 1521 roku do dzisiaj kościołem luterańskim.
 |
| Fryderyk II i jego żona Zofia Hohenzollern przyjmują Sakrament Ołtarza pod dwiema postaciami. Witraż w Kościele Mariackim w Legnicy |
Fryderyk II dał jednak wolność wyznania ludności księstwa legnickiego. Przez wiele lat popierał idee wolnokościelne Kaspara Schwenkfelda, w końcu jednak pod naciskiem króla czeskiego Ferdynanda I, Fryderyk II zmusił go do emigracji. W 1526 roku Fryderyk II stał się jednym z kandydatów na tron czeski (po matce Ludmile był wnukiem króla Jerzego z Podiebradów). W 1537 roku zawarł z margrabią brandenburskim traktat o wzajemnym dziedziczeniu, który po latach musiał wypowiedzieć pod naciskiem ludności i stanów czeskich. Związek z domem brandenburskim pozostał jednak częścią jego testamentu politycznego i był realizowany przez jego synów, zwłaszcza Jerzego II brzeskiego.
Na terenie księstwa legnickiego urodził się w 1585 roku Johann Heermann (w Rudnej koło Lubina), jeden z najwybitniejszych pieśniarzy ewangelickich. Jego utwory wykorzystał Jan Sebastian Bach w Pasjach według św. Mateusza i św. Łukasza.2.2 Uniwersytet w Legnicy
Uczelnia została założona w 1526 roku przez księcia Fryderyka II Legnickiego jako pierwszy protestancki uniwersytet na świecie ufundowany bez zgody papieskiej.
Książę, którego ambicją był protektorat protestanckiego humanizmu, polecił utworzyć uniwersytet w oparciu o potencjał intelektualny legnickiej szkoły św. Piotra i Pawła. Zgodnie z założeniami, planowano zatrudnić w Legnicy 24 profesorów, każdemu wypłacając roczną pensję w wysokości 50 złotych guldenów.
Do nowo powstałej uczelni przybywali znani wykładowcy z cesarstwa, dzięki czemu szkoła szybko zyskała nowych studentów i zaczęła się liczyć w tej części Europy. W uczelni zaczęli wykładać tacy wykładowcy jak: Bernard Ziegler, Valentin Krautwald, Johannes Werner, Kaspar Schwenkfeld, Johannes Rurer, Fabian Geppert, Bernard Ziegler, Konrad Cordatus, Teodor Buchmann i Valentin Trotzendorf. Wielu z nich udało się sprowadzić do Legnicy z zagranicznych uczelni (m.in. z Wittenbergi) dzięki osobistym kontaktom Fryderyka II Legnickiego, czy też Schwenkfelda. Studenci odbywali zajęcia prawdopodobnie przy kościele św. Jana w dawnych pomieszczeniach klasztornych na trzech wydziałach: teologicznym, filozoficznym, i prawniczym.
Uniwersytet w Legnicy funkcjonował jednak tylko przez trzy lata. Książę Fryderyk II legnicki uznał, że Turcy stanowią niebezpieczeństwo dla jego terenόw, w związku z czym zaczął przeznaczać swoje nadwyżki finansowe na przygotowania książęcych miast do ewentualnej obrony przed zagrożeniem ze strony Imperium Osmańskiego. Środki pieniężne, które dotychczas zasilały kasę uniwersytetu i pozwalały mu się rozwijać, przestały napływać. Co ważne, Kościół katolicki nie godził się na partycypowanie w kosztach utrzymania uczelni, odmawiając przekazywania jej na rzecz części swoich dochodów z dóbr kościelnych. Oprócz problemów finansowym, bardzo negatywnie na legnickiej uczelni odbił się konflikt ideologiczny istniejący pomiędzy profesorami. Część z nich, w tym Trotzendorf reprezentowali skrzydło umiarkowane, konserwatywne, podczas gdy Schwenkfeld wraz z Krautwaldem byli zagorzałymi zwolennikami skrzydła radykalnego, postępowego (anabaptyzmu). Ostatecznie wielkim problemem był zaraza, która wybuchła w Legnicy w 1527 roku, dziesiątkując uczniów i zniechęcając nowych do podejmowania studiów na uczelni. W 1529 r. uniwersytet opuścili Schwenkfeld, Trotzendorf oraz wielu innych profesorów, co w konsekwencji doprowadziło do rozwiązania uczelni.
3. Opolszczyzna i Gόrny Śląsk
Duża rolę w rozwoju protestantyzmu odegrał margrabia brandenburski Jerzy Hohenzollern, któremu podlegały m.in. księstwa: bytomskie, opolskie i raciborskie. Do jego śmierci w 1543 roku Kościół ewangelicki na tych terenach posiadał ok. 130 świątyń. Już na początku lat dwudziestych XVI wieku księstwo opolsko – raciborskie zostało opanowane przez predykantów protestanckich. W 1530 roku z klasztoru dominikanów w Opolu wystąpili wszyscy zakonnicy. Jawny protestant, margrabia Jerzy, szerzył protestantyzm na ziemi opolskiej i raciborskiej, zaś Izabela, siostra Zygmunta Augusta i wdowa po Janie Zápolyi, propagowała nowe wyznanie w księstwie opolsko-raciborskim. Wprawdzie Racibórz jako miasto pozostało katolickie, jednak katolicy mieli poważne trudności z publicznym wyznawaniem swojej wiary. Sytuacja uległa zmianie dopiero w 1607 roku, kiedy to cesarz Rudolf II Habsburg wskutek starań katolików pozbawił protestantów praw obywatelskich. Po 1566 roku - przy poparciu szlachty i działalności wędrownych predykantów pochodzących najczęściej z zakonów żebraczych - reformacja wkroczyła na ziemię bytomską. Prawdopodobnie w 1566 roku kościół parafialny w Bytomiu przekazano protestantom. W Tarnowskich Górach rozwój ruchu reformacyjnego miał ścisły związek z rozwojem miasta i napływem niemieckich górników do tamtejszych kopalń. W 1529 roku protestanci wybudowali w Tarnowskich Górach drewnianą świątynię. Poparcia udzielił im margrabia Jerzy Fryderyk. W połowie XVI wieku protestanci w Tarnowskich Górach na forum rady miejskiej stanowczo domagali się respektowania nowego porządku protestanckiego w liturgii, co może świadczyć o ich silnej pozycji w mieście.
Protestantyzm na ziemi pszczyńskiej został w 1568 roku zaprowadzony przez barona Karola Promnitza, bratanka biskupa wrocławskiego Baltazara Promnitza. Obydwaj bracia hołdowali duchowi humanizmu. Karol, w przeciwieństwie do Baltazara, zaczął aktywnie popierać, dzięki posiadanemu prawu prezenty w parafiach dekanatu pszczyńskiego predykantów protestanckich. Zwolnienie proboszcza parafii pszczyńskiej, ks. Bartłomieja Warszowskiego, zainicjowało w 1568 roku radykalne zmiany na całej ziemi pszczyńskiej rządzonej przez Promnitzów. W dekanacie pszczyńskim jedyną parafią, która oparła się reformacji, była parafia św. Klemensa w Lędzinach. Pozostałe parafie, używając języka wizytacji biskupich, uległy „profanacji” do końca XVI wieku.
4. Śląsk Cieszyński
Inaczej potoczyły się losy reformacji na Śląsku Cieszyńskim. Książę Wacław III Adam w 1545 roku uznał luteranizm za oficjalne wyznanie Księstwa Cieszyńskiego. Protestantyzm cieszył się poparciem zwłaszcza wśród szlachty i mieszczaństwa, ale również wśród chłopów. Pierwszym etapem reformacji w księstwie była sekularyzacja dóbr klasztornych i zamknięcie klasztorów, m.in. w Cieszynie. Wkrótce na Śląsku Cieszyńskim powstało ok. 50 kościołów protestanckich. W 1568 roku Wacław III Adam wydał "porządek kościelny", sankcjonujący wyznanie ewangelicko-augsburskie w księstwie i regulujący powinności duchownych i wierzących. Za staraniem jego żony Katarzyny Sydonii w 1578 roku zostały wprowadzone specjalne prawa dla cieszyńskich ewangelików i równocześnie zakazano wyznawania innej wiary, niż luteranizm. Po śmierci Wacława III Adama w 1579 roku Katarzyna Sydonia przejęła władzę regencyjną w księstwie i rządziła nim do 1594 roku. W 1594 roku władzę w księstwie objął syn Wacława III Adama i Katarzyny Sydonii, Adam Wacław (1574-1617). Początkowo, podobnie jak ojciec, był żarliwym protestantem. W 1598 roku wydał nawet dokument, w którym zakazał wyznawania na terenie księstwa innej religii jak tylko ewangelicko-augsburskiej. W 1610 roku książę Adam Wacław zmienił wyznanie i przeszedł na katolicyzm, kończąc w dziejach księstwa okres reformacji. Krok ten mógł się wiązać z planami awansu księcia na katolickim dworze cesarskim, lecz równie dobrze z jego osobistym nawróceniem. Wypędzono kilku pastorów oraz zamknięto część kościołów protestanckich w dobrach należących bezpośrednio do księcia. Mieszkańcom księstwa nakazano powrót do katolicyzmu, a w Cieszynie ponownie osiedlili się wygnani dominikanie. Jednak wydarzenie to nie pociągnęło za sobą większych restrykcji antyprotestanckich. Książe Adam Wacław zmarł wskutek obrażeń doznanych w czasie działań wojennych w Niderlandach. Nie pozostawił potomstwa, a tym samym wraz z nim wygasła linia Piastów cieszyńskich po mieczu i księstwo przeszło w ręce Habsburgów. Po śmierci Elżbiety Lukrecji - ostatniej Piastówny, księstwo cieszyńskie przypadło królom czeskim, którymi od 1526 roku byli katoliccy Habsburgowie.
Literatura:
1. DOKUMENT
3. J. T. Maciuszko, Protestantyzm na Śląsku XVI-XX wiek, w: Miejsce i rola Kocioła wrocławskiego w dziejach Ślaska, 2001, 195–213.
4. W. Gojniczek, R. Kaczmarek, 500 lat Reformacji na Gόrnym Śląsku, 2017, 21-45.
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz