Rozwόj kalwinizmu na ziemiach polskich w XVI wieku

 1. Wprowadzenie

List Jana Kalwina do zboru kalwińskiego w Wilnie zawierający potępienie antytrynitarskich poglądów Jerzego Blandraty. 9.10.1561, Genewa

Kalwinizm, co charakterystyczne dla ziem polskich, przyjmowała przede wszystkim szlachta. Atrakcyjne były demokratyczne założenia doktryny i organizacja Kościoła kalwińskiego z dużym udziałem świeckich, czyli w warunkach polskich szlachty, w zarządzaniu Kościołem. Hasła demokratycznej opozycji antykrólewskiej i wolności szlacheckiej znalazły podłoże w tym nurcie. Prostota i skromność liturgii kalwińskiej zachęcały szlachtę do przechodzenia na to wyznanie. Nie bez znaczenia było przejmowanie przez szlachtę ziemi kościelnej i utrzymywanie skromnych zborów kalwińskich. Szlachta kalwińska stanowiła trzon obozu egzekucyjnego. Kalwinizm wśród szlachty znalazł zwolenników w Małopolsce a także na Litwie, gdzie opiekunami byli Radziwiłłowie birżańscy i stał się trzecim – po katolicyzmie i prawosławiu – wyznaniem, jeśli chodzi o liczebność członkόw.

Pierwsze gminy wyznaniowe nawiązujące do nauk Jana Kalwina powstały w 1546 roku w Małopolsce. Duże sukcesy kalwinizmu w Europie Środkowej dawały nadzieję na efektywne wprowadzenie idei reformacyjnych i Kalwin osobiście zaangażował się w rozwój parafii w tym regionie. Napisał do polskich współwyznawców wiele listów (do dziś zachowało się 80), w których żarliwie zachęcał do wytrwania w wierze i rozwoju. Jednym z ważnych tematów polskiej korespondencji Kalwina był rozłam w zborach małopolskich i wyodrębnianie się zborów unitariańskich, czemu sprzyjała działalność włoskiego lekarza i teologa Jerzego Blandraty (1515/16-1588).

Poza krótkim napomnieniem do arian (braci polskich) w 1563 roku, dzieła Jana Kalwina zasadniczo nie były w Polsce wydawane w całości. Pierwsza część „Instytucji…” na bazie wydania łacińskiego z 1563 roku pt. "O zwierzchności świeckiej" (XX rozdział IV Księgi) ukazała się w 1599 roku w Małopolsce i była dedykowana Andrzejowi Szafrańcowi z Pieskowej Skały. Ani miejsce wydania ani tłumacz nie są znani - Kriegseisen wskazuje na Grzegorza z Żarnowca (1528-1621) jako potencjalnego tłumacza. W 1626 roku w Lubczu ukazało się tłumaczenie Piotra Siestrzencewicza ostatniej części IV księgo pt. "Nauka o sakramenciech świętych Nowego testamentu. Wzięta z czwartych ksiąg Instytucji nabożeństwa krześcijańskiego Jana Kalwina, y na polskie wiernie przetłumaczone" i dedykowane Januszowi Radziwiłłowi.

Po II wojnie światowej zaczęły się ukazywać sporadycznie przekłady fragmentów niektórych jego dzieł i listów, jednak do tej pory nie wydano ani jednego kompletnego dzieła czy komentarza Kalwina w języku polskim.

W 2009 roku Wydawnictwo Naukowe Semper wydało ponownie "O Zwierzchności świeckiej" z opracowaniem i wstępem prof. Wojciecha Kriegseisena.

2. Pińczόw

        Panorama Pińczowa z 1657 roku, miedzioryt

Za sprawą Mikołaja Oleśnickiego miasto stało się ośrodkiem Reformacji. Oleśnicki udzielił w nim schronienia m.in. Franciszkowi Stankarowi, profesorowi Akademii Krakowskiej, uwięzionemu przez biskupa krakowskiego na zamku w Lipowcu i wyzwolonemu przez grupę szlachty. W latach 1550–1551 z miasta wypędzono paulinów, a kościół zmieniono w zbór kalwiński. W budynkach poklasztornych powstało słynne na całą Europę gimnazjum pińczowskie nazywane później sarmackimi Atenami. W szkole nauczał m.in. Francuz Piotr Statorius-Stojeński, wychowanek kolegium w Lozannie. Był on autorem szczegółowego programu szkoły wydanego pod tytułem Urządzenie gimnazjum pińczowskiego. To pierwszy tego rodzaju dokument w historii polskiego szkolnictwa.

W czerwcu 1559, w zamienionym na zbór kościele św. Jana Ewangelisty po raz pierwszy zostały publicznie odczytane słowa hymnu Jana Kochanowskiego „Czego chcesz od nas, Panie, za Twe hojne dary?”

W tym samym roku, w gronie pedagogicznym akademii doszło do konfliktu na tle sporów dogmatycznych dotyczących charakteru Trójcy Świętej. Akademię opuścił wówczas jej rektor Grzegorz Orszak. Nowym rektorem uczelni wybrano Statoriusa.

Zgodnie z podstawowym postulatem Reformacji, Biblia miała być czytana w języku ojczystym. W Pińczowie zatem, w latach 1556–1563 środowisko naukowe związane z miejscową uczelnią dokonało pełnego tłumaczeniem Biblii na język polski. Było to drugie w historii, po katolickiej Biblii Leopolity, ale pierwsze z uwagi na bezpośredni przekład z oryginalnych tekstów – Starego Testamentu z hebrajskiego i aramejskiego, Nowego Testamentu z greki koine. W jego trakcie posłużono się też nowatorską na owe czasy metodą – unikano tłumaczeń dosłownych, często po polsku sztucznie brzmiących, zastępując je bardziej naturalnymi ojczystymi odpowiednikami i interpretacjami. Od maja 1560 prace nad przekładem finansował Mikołaj Radziwiłł Czarny (koszt wyniósł około 3000 czerwonych złotych), a patronował im właściciel Pińczowa – Mikołaj Oleśnicki. Zbiorowa praca ukazała się 4 września 1563 w Brześciu Litewskim, wydana drukiem przez Cypriana Bazylika w drukarni należącej do Mikołaja Radziwiłła Czarnego, w nakładzie około 500 egzemplarzy. Stała się podstawowym dziełem w zborach ewangelickich na terenie Rzeczpospolitej i Wielkiego Księstwa Litewskiego. Z racji miejsca wydania nazywana jest najczęściej Biblią brzeską, ale równolegle, w historiografii, z racji miejsca powstania nazywana jest Biblią pińczowską.

W latach 1558–1562 w mieście funkcjonowała drukarnia publikująca dzieła reformatorskie. Jej założycielem był Daniel z Łęczycy (ok. 1530-1600). W Pińczowie swoje prace drukował m.in. Andrzej Frycz Modrzewski.

Do miasta zjeżdżali przedstawiciele ruchu reformatorskiego, odbyły się w nim 22 synody. W mieście przebywał m.in. Jan Łaski, po śmierci pochowany w prezbiterium miejscowego zboru.

Do najważniejszych synodów protestanckich w Pińczowie należały:

- Jesienią 1550 – pierwszy zjazd szlachty i duchownych protestanckich.

- Pierwsze tendencje antytrynitarne - w 1559 roku Remigiusz Chełmski i Piotr Stoiński zanegowali ważność modlitwy do Ducha Świętego i nazwali ją „bluźnierstwem”. Synod zatwierdził projekt tłumaczenia Biblii brzeskiej i wyznaczył tłumaczy do pracy nad nią.

- W 1562 roku Stanisław Paklepka i Grzegorz Paweł z Brzezin odrzucili koncepcję Trόjcy Świętej jako przejawu „papizmu”, nie opartego na świadectwie Pisma. 2 kwietnia tego roku synod większością głosów aprobował wyznanie wiary odrzucające Trójcę Świętą.

- W październiku 1563 roku - ostatni w Pińczowie synod generalny zorganizował „Polski Mniejszy Kościół Reformowany” (Ecclesia Minor), skupiający członków wspólnoty braci polskich (arian), wyodrębnionionej z kalwińskiego Większego Kościoła Reformowanego (Ecclesia Maior).

Kres ośrodkowi reformacyjnemu w Pińczowie położył biskup krakowski Piotr Myszkowski, który w 1586 wykupił miasto. Nastąpiła gwałtowna rekatolizacja Pińczowa. Do miasta powrócili Paulini, a pińczowskie gimnazjum przyjęło program szkoły parafialnej. Ród Myszkowskich, w krótkim czasie stał się jednym ze znaczniejszych w Rzeczypospolitej.

Literatura:

1. B. Szyndler, I książki mają swoją historię, 1982, 116ff.

2. J. Kłoczowski, Dzieje chrześcijaństwa polskiego, 2000, 128ff.