W tegoroczną rocznicę śmierci doktora Marcina Lutra chciałbym przypomnieć obrazy związane z motywem jego odejścia. Wittenberski Reformator był przyjacielem Łukasza Cranacha Starszego. Wizerunki Lutra (obrazy, wydrukowane na ulotkach, pismach) służyły szerzeniu idei reformacyjnych, a moment jego śmierci miał potwierdzać słuszność obranej drogi. Odnowiciel Kościoła jest ubrany w białą szatę, zgodnie z opisem śmierci autorstwa Justusa Jonasa (TUTAJ), leży spokojnie jak gdyby odszedł w Panu. Ma łagodny wyraz twarzy jak gdyby zasnął, a nie umarł – jak gdyby był „pośrodku życia”. Właśnie taka postawa miała inspirować chrześcijanki i chrześcijan do całkowitego zawierzenia się Bogu i pobudzać do refleksji nad skończonością ziemskiego życia.
 |
| Łukasz Cranach Starszy, Luter na łożu śmierci, 1546 |
 |
| Z warsztatu Łukasza Cranacha Starszego, 1546 |
 |
| Łukasz Cranach Młodszy, Luter na łożu śmierci, 1574 |
 |
| Z warsztatu Łukasza Cranacha Młodszego, 1600 |
 |
| Z warsztatu Łukasza Cranacha Młodszego, 1600 |
Istnieje wiele obrazów z okresu renesansu, które przedstawiają zmarłego Lutra. Alfred Dieck (1962) wymienia w sumie 14 obrazów, Johannes Ficker (1934) wymienia jeszcze kilka portretów śmierci Lutra, a dodatkowe warianty znane są z marszandów i muzeów. Thomas R. Hoffmann (2017) podaje 15 obrazów z motywem zmarłego Reformatora. Ze względu na długi proces produkcji obrazu żaden z obrazów nie powstał na łożu śmierci Lutra ani w gdy leżał w trumnie, ale musiał sięgać do jednego lub więcej szkiców, które były możliwe w krótkim czasie między położeniem Lutra w trumnie a jej zamknięciem w obecności licznych żałobników. Co najmniej dwa z zachowanych obrazów przedstawiają sygnaturę artysty z warsztatu Cranacha.
Ze względu na zgodność motywu i perspektywy berliński rysunek Furtenagla może służyć za wzór dla obrazów. Według listu aptekarza Landaua, Furtenagel dwukrotnie portretował zmarłego Doktora Lutra: w dniu jego śmierci, a następnego dnia jeszcze lepiej niż przedtem namalował corpus. Jednak łacińskie słowo „corpus” w liście nie wydaje się zgadzać z zachowanym rysunkiem, ponieważ przedstawia on tylko głowę zmarłego Reformatora, podczas gdy wiele zachowanych obrazów ze warsztatu Cranacha pokazuje klatkę piersiową, brzuch i ręce.
Rysunek Furtenagla w Berlinie
 |
| Rysunek Furtenagla w Berlinie |
Według opisu Stuhlfautha portret Lutra został narysowany na kwadratowej, nie do końca symetrycznej kartce papieru. Ma 28,1 cm wysokości po lewej stronie i dwa milimetry więcej po prawej stronie. Szerokość wynosi 21,8 cm u góry i 22 cm u dołu. Właściwy rysunek jest obramowany liniami obramowania narysowanymi linijką i długopisem, około cala od krawędzi arkusza. Karta z rysunkiem jest wydłużona w dół o około trzy centymetry przez wypustkę przyklejoną do tylnej strony karty głównej. Papier w kawałkach jest cieńszy i bardziej sprężysty niż arkusz główny, ale podobnie jak ten dobrej jakości. Najwyraźniej uszkodzenie dolnej części pierwotnego rysunku miało zostać naprawione, a dodanie miało zapobiec dalszemu rozdzieraniu. Stuhlfauth zakłada, że linia obwodowa została narysowana w ramach tej próby naprawy. Na arkuszu z rysunkiem Furtenagela widnieje znak wodny przedstawiający orła w koronie z literą F na napierśniku. Pochodzi z produkcji augsburskiej; porównywalny papier był używany od śmierci Lutra do lat osiemdziesiątych XVI wieku.
Stuhlfauth naliczył również pięć inskrypcji na dziele sztuki, które przypisał tylko trzem różnym autorom. Na najstarszych prowadzi to do Łukasza Cranacha Starszego - stojący ligatowany monogram LC w lewym górnym rogu obrazu, którego autentyczność podważa już anachroniczny kształt. Cranach sygnował się skrzydlatym wężem już w 1509 roku, który od 1537 roku miał opuszczone skrzydła, natomiast znak zastosowany do rysunku Furtenagla był używany dopiero między 1504 a 1506 rokiem. Notatka na górnej krawędzi tylnej strony obrazu, według której Luter zmarł w 1556 (!), Stuhlfauth datuje te dodatki do rysunku Furtenagla na około 1600 rok lub wkrótce potem. Są one o tyle ważne, że świadczą o tym, że arkusz był prawdopodobnie jeszcze w świecie niemieckojęzycznym około 1600 roku i że na przełomie XVI i XVII wieku tradycja tworzenia portretu najwyraźniej nie była już powszechnie znana.
Sygnatura kolekcjonerska w lewym dolnym rogu świadczy o tym, że portret Doktora Lutra przeszedł później w posiadanie zmarłego w 1724 roku holenderskiego kolekcjonera Zoomera, zwanego też Knorrepotem. Obok znaku kolekcjonerskiego Zoomera na połatanym pasku papieru widnieje notatka „Ils Raars. Keer om” („Coś rzadkiego. Odwróć się”). Inna notatka właściciela „J Th”, odnosi się do londyńskiego handlarza dziełami sztuki, Johna Thane'a (1748-1818). Po jego śmierci zbiory zostały zlicytowane. Katalog sporządzony przez George'a Jonesa na aukcję w dniach 25 i 26 marca 1819 roku zawiera przedmiot oznaczony jako pozycja 63, który jest opisany w następujący sposób: „Cranach (Lucas), maska Marcina Lutra wzięta na łożu śmierci, ciekawy 1. Stuhlfauth jest pewien, że chodzi o portret Lutra autorstwa Furtenagla. Przedmiot aukcji przeszedł w posiadanie Roberta Staynera Holforta w Londynie, który zmarł w 1892 roku. W 1911 roku Max J. Friedländer przywiózł do Berlina rysunek Furtenagla, który otrzymał w prezencie w Anglii. Z rąk Friedländera trafił następnie do Gabinetu Rycin Berlińskich.
Literatura:
1. G. Stuhlfauth, Die Bildnisse D. Martin Luthers im Tode, 1927, 7ff.
2. Th. R. Hoffmann, Luther im Bild. Eine Ikone wird erschaffen, 2017, 35-37.
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz