Tropologia (sens tropologiczny)

Retoryka. Drzeworyt "Margarita Philosophica" G.Reicha, 1512

To jedna z metod interpretacyjnych tłumaczenia biblijnego. Trop jest terminem zaczerpniętym z retoryki oznaczający zastąpienie pewnego słowa lub wyrażenia innym dla większej obrazowości, wyrazistości i skuteczności przekazu słownego. Do teorii retoryki wprowadził go Kwintylian (35-96). Według niego trop jest korzystną zmianą znaczenia właściwego na inne, dokonaną w słowie lub wyrażeniu. Cyceron (106 r. p.Chr.-43 r. p.Chr.) rozumiał trop jako zamianę słów.

Trop to figura semantyczna, która odróżnia się od innych figur retorycznych, które oddziałują poprzez formę dźwiękową (figury fonologiczne) słów (np. aliteracja) lub poprzez specjalne umiejscowienie słów w zdaniu (figury syntaktyczne). 

Najbardziej znane tropy to: 

- metafora: obce znaczeniowo wyrazy są z sobą składniowo zestawione, tworząc związek frazeologiczny o innym znaczeniu niż dosłowny sens wyrazów, np. złote serce, podzielić się z kimś wiadomością; 

Odmianą metafory jest katachreza, którą odczytuje się jako nadużycie językowe, bo stanowi użycie słowa w nieprawidłowy semantycznie i nielogiczny sposób. Katachrezy powstają celowo, wskutek nadmiernej literackości lub niechcący, poprzez pomyłkę , np. „ kolorowa bielizna” na coś, co było wcześniej białe. Katachreza zapełniania luki słownikowe przez odniesienie nazwy zjawiska do opisu innego, które nazwy jeszcze nie posiada, np. „serce dzwonu”, „płuca Ziemi” itd.

- ironia: sposób wypowiadania się oparty na zamierzonej niezgodności, najczęściej przeciwieństwie, dwóch poziomów wypowiedzi: dosłownego i ukrytego, np. zdanie „Jaki pogodny dzień” wypowiedziany podczas ulewy; 

- metonimia: przenośne zastąpienie nazwy jakiegoś przedmiotu lub zjawiska nazwą innego, pozostającego z nim w uchwytnej zależności, np. „pot” zamiast „wysiłek”, „głowa” zamiast „rozum”; 

- synekdocha: wyraźne wskazanie na jakieś zjawisko przy użyciu nazwy innego zjawiska, zawierającego to pierwsze lub zawierającego się w pierwszym, np. „morderczy sztylet” (zamiast broń), „płótno” zamiast „obraz". 

Odmiany synekdochy:

A) Pars pro toto (łac. „część za całość”) - zastąpienie nazwy przedmiotu przez nazwę jego części, np. „dach nad głową” zamiast „dom”.

Technika celowego wprowadzenia w błąd słuchaczy poprzez podawanie do wiadomości jedynie jakiejś części prawdy przy jednoczesnym sugerowaniu (sposobem wypowiedzi, kontekstem), że jest to cała prawda.

B) Totum pro parte (łac. „całość zamiast części”) - zastąpienie nazwy części przez nazwę całości np. „lekarze” zamiast „kilku lekarzy”. 

- peryfraza: zastąpienie określenia wielowyrazowym opisem, charakteryzującym typowe cechy danego przedmiotu, czynności, osoby itp. Stosowana dla urozmaicenia stylistycznego, wyeliminowania powtórzeń tego samego określenia lub osłabieniu jego wymowy, np. „tradycyjny chiński napój” zamiast „herbata”;

- alegoria: figura retoryczna będąca niejako obrazem słownym przedstawiającym pojęcie, ideę, myśl lub wydarzenie przy pomocy połączeń wyrazowych o charakterze przenośnym lub symbolicznym. Odczytanie przesłania alegorii, które w przeciwieństwie do symbolu, jest zazwyczaj jednoznaczne umożliwiają np. atrybuty (Melpomena to alegoria teatru - kobieta z maskami w dłoniach; trzydzieści srebrników Judasza), wizerunek (Duch Święty – gołąb w ognistych płomieniach) i cechy (osioł jako uparte zwierzę) o danym znaczeniu. Alegorię stosowano w starożytności i średniowieczu, a rozpowszechniła się w okresie renesansu i baroku;

- emfaza: użycie szerszego lub węższego zakresu znaczeniowego osób, faktów i pojęć, zamiast zakresu właściwego. Im szerszy zakres znaczeniowy poddanych emfazie osób, faktów lub pojęć, tym uboższa jest treść przypisana tym osobom, faktom i pojęciom, np. „bądź mężczyzną „ zamiast „bądź dzielny”.

- hiperbola: zastąpieniu cech przypisanych do osób, faktów lub pojęć innymi, dowolnymi cechami. Ma charakter powiększenia lub pomniejszenia;

- litota: przeciwieństwo hiperboli, może służyć osłabieniu sformułowań także pozytywnych czy neutralnych, np. „cichy” zamiast „niegłośny”. Litota ma na celu osłabienie dobitności mowy.

Stanowią one główną część postaci semantycznych. Przykładami figur semantycznych, które nie należą do tropów są: 

- pleonazm: wyrażenie, w którym jedna część wypowiedzi zawiera treść występującą także w drugiej części, np. fakt autentyczny, wzajemna współpraca, spadać w dół; 

- oksymoron: zestawienie wyrazów o przeciwstawnych znaczeniach, np. zimne ognie, blask ciemnieje; 

- hysteron proteron: naruszenie następstwa czasowego zdarzeń, np. Jest zdrów i żyje. 

Sens tropologiczny przekładu biblijnego uwydatniał etyczny poziom jego znaczenia, aktualną rzeczywistość duszy. Tomasz z Akwinu uważał, iż ma on miejsce wtedy gdy rzeczywistości dokonane w Chrystusie stają się znakami tego, co my winniśmy czynić np. "Na to bowiem powołani jesteście, gdyż i Chrystus cierpiał za was, zostawiając wam przykład, abyście wstępowali w jego ślady" (1 P 2,21). 

Nowotestamentowe przykłady tropu: 

A) "Opuści człowiek ojca i matkę, a połączy się z żoną swoją." (Ef 5,21-33) 

Tropologia: Związek Pierwszych Rodziców jako zapowiedź więzi łączącej Chrystusa z Kościołem pociąga za sobą wnioski moralne: "A zatem niechaj i każdy z was miłuje żonę swoją, jak siebie samego, a żona niechaj poważa męża swego." (Ef 5, 33) 

B) "Abraham miał 2 synów" (Ga 4,21-5,5) 

Tropologia: Dokonana w liście do Galacjan lektura starotestamentowego tekstu odnoszącego się do Abrahama zobowiązuje do konkretnych postaw życiowych tu i teraz. Apostoł Paweł pisze dalej: "Chrystus wyzwolił nas, abyśmy w tej wolności żyli. Stójcie więc niezachwianie i nie poddawajcie się znowu pod jarzmo niewoli." (Ga 5,1) 


Trop był powszechnie używany w czasach Renesansu, zgodnie i ideą powrotu do źródeł (łac. ad fontes) przez intelektualistów epoki. Właściwe rozumienie obecności Chrystusa, szczególnie w Sakramencie Ołtarza, w oparciu o znaczenie tropu stanowiło temat dyskusji Marcina Lutra i Huldrycha Zwingliego w pismach z lat 1525-1528. 

Literatura: 

1. E. Winiecka, Perspektywy tropologii, Teksty Drugie 1-2, 2008, 156-165. 

2. M. Domaradzki, Między alegorią a typologią, Przegląd Religioznawczy, 1 (239), 2011, 17-27. 

3. A. Przyłębski, Hermeneutyka. Od sztuki interpretacji do teorii i filozofii rozumienia, 2019, 54-78.