500-lecie ekskomuniki Marcina Lutra

Bulla Decet Romanum Pontificem

Doktor Marcin Luter został ekskomunikowany bullą papieża Leona X Decet Romanum Pontificem 3 stycznia 1521 roku. Wraz z ekskomuniką wittenberskiego profesora teologii ostatecznie odrzucono drogę proponowanych przez niego reform. Zatem rozłam, który prowadził do wyznaniowej niezależności kościołów Reformacji, jest odbierany stronę papieską negatywnie. Pozytywny rozwój Reformacji aż do Augsburskiego Wyznania Wiary (Confessio Augustana, CA) z 1530 roku można również interpretować jako niezbędną reakcję na nową sytuację w opozycji wobec papieża. Prześladowania zwolenników Reformacji towarzyszące bulli nie powiodły się, w przeciwieństwie do wcześniejszych prześladowań ruchów reformatorskich; powodem tego była nie tylko obecna sytuacja polityczna w Cesarstwie.

Ekskomunika Marcina Lutra nigdy nie została zniesiona. Ponieważ w Kościele rzymskokatolickim rzadko zdarza się pośmiertne zniesienie ekskomuniki, a ekskomunika Lutra pociąga za sobą potępienie jego nauczania, takie wysiłki, jak na przykład Memorandum z Wormacji (1971) jak dotąd nie przyniosły rezultatu.

Ekskomunika

To najwyższa kara kościelna polegająca na wykluczeniu z życia Kościoła. Biblijną podstawą ekskomuniki jako wykluczenia ze wspólnoty i konsekwencji z tym związanych jest przekaz, według którego Jezus przedstawia sposób postępowania przy wzajemnym upominaniu. Brak właściwej reakcji na upomnienie pociąga za sobą wiążącą konsekwencję wykluczenia:

„A jeśliby zgrzeszył brat twój, idź, upomnij go sam na sam; jeśliby cię usłuchał, pozyskałeś brata swego. Jeśliby zaś nie usłuchał, weź z sobą jeszcze jednego lub dwóch, aby na oświadczeniu dwu lub trzech świadków była oparta każda sprawa. A jeśliby ich nie usłuchał, powiedz zborowi; a jeśliby zboru nie usłuchał, niech będzie dla ciebie jak poganin i celnik. Zaprawdę powiadam wam: Cokolwiek byście związali na ziemi, będzie związane i w niebie; i cokolwiek byście rozwiązali na ziemi, będzie rozwiązane i w niebie.” (Biblia warszawska, Mt 18, 15-18)

Augustyn z Hippony wskazywał w dziele Wiara i uczynki (413) jako podstawę do wykluczenia z z życia Kościoła władzę „związywania” i „rozwiązywania” przekazaną Kościołowi przez Chrystusa (Mt 18,18). Wynika z niej również to, że w niektórych przypadkach pasterze Kościoła są uprawnieni, by katechumenów nie dopuścić do chrztu lub, już po chrzcie, wyłączyć ze społeczności wierzących.


Przed sprecyzowaniem prawa kanonicznego w Kościele rzymskokatolickim, termin „anatema” (starogreckie ἀνάθημα lub ἀνάθεμα „konsekrowany, przeklinający”) był używany na określenie „zakazu wstępu do kościoła” lub - w związku z przekleństwem - „przekleństwa”, tj. potępienie przez Kościół, które idzie w parze z wykluczeniem ze wspólnoty kościelnej i może być zrównane z ekskomuniką na mocy prawa kanonicznego. Nawet we wczesnym Kościele chrześcijańskim ekskomunika i anatema były instrumentami jurysdykcji biskupiej i faktycznie oznaczały wykluczenie ze wspólnoty wierzących. Kościół katolicki rozwijał tę karną metodę w całej swojej historii i ostatecznie zakotwiczył ją w prawie kanonicznym. I tak na pierwszym soborze nicejskim w 325 roku prezbiter aleksandryjski Ariusz, który zaprzeczył pełnej istotnej jedności Jezusa Chrystusa z Bogiem Ojcem, oraz jego naśladowcy zostali „przeklęci”.


Za papieża Eugeniusza III powstał między 1140 a 1150 rokiem Decretum Gratiani, nazwany na cześć kamedulskiego mnicha Gracjana, jako pierwszy zbiór papieskich dekretów prawnych, a tym samym faktyczny wstęp do Codex Juris Canonici. Ten dekret zajmował się m.in. rozpatrywaniem ekskomuniki.

Za papieża Innocentego III (1198–1216) ekskomunika przeszła zasadniczą zmianę. Razem z interdyktem i zawieszeniem określa się ją mianem kary leczącej (poena medicalis, mającej na celu poprawę tylko błądzącego, kara poprawcza) i odróżnia ją od kary kościelnej (poena vindicativa, o charakterze karnym). W ekskomunice należy rozróżnić przestępstwo (poena latae sententiae) od wyroku (poena ferendae sententiae). W pierwszym przypadku ekskomunika następuje automatycznie, na przykład po dokonaniu aborcji lub głoszenia herezji. W drugim przypadku kara musiałaby zostać orzeczona przez biskupa, a później w ramach formalnego procesu administracyjnego lub sądowego. Innocenty III zmienił prawo kanoniczne na Soborze Laterańskim IV (1215). Jest ono uważane za jedno z najważniejszych kanonicznych aktów prawnych średniowiecza. Jego projekt dotyczący finansowania rzymskich dykasterii (oddział sądu lub innego urzędu administracyjnego ) został jednak odrzucony, podczas gdy pozostałe kanoniki zostały uroczyście zatwierdzone. Zostały one później uporządkowane, ponumerowane i włączone przez glosatorów do różnych zbiorów prawa kanonicznego m.in. na synodach prowincjonalnych.

W średniowieczu na terenie Świętego Cesarstwa Rzymskiego ekskomunika skutkowała świeckim zakazem cesarskim, a wraz z nim często ekonomiczną lub polityczną ruiną („wykluczyć” kogoś to wykluczyć ze społeczności). We wczesnym i późnym średniowieczu ekskomunika prowadziła do wykluczenia z sakramentów i aktów kultu, a osoba ekskomunikowana miała zakaz kontaktów społecznych z innymi chrześcijanami. W późnym średniowieczu ekskomunika wiązała się także ze świeckimi konsekwencjami prawnymi, takimi jak utrata zdolności do sądu i składania zeznań oraz niemożność zdobycia lenn. Ponadto groźba ekskomuniki była wykorzystywana jako skuteczny środek egzekwowania wyroków kościelnych i często była wykorzystywana do ściągania podatków i długów.


Literatura:

1. St. Haering, Gratian und das Kirchenrecht in der mittelalterlichen Theologie. MThZ 57 (2006) 21, 34.

2. A. Melloni, Die sieben „Papstkonzilien“ des Mittelalters. In: Giuseppe Alberigo (Hrsg.): Geschichte der Konzilien. Vom Nicaenum bis zum Vaticanum II. Wiesbaden 1998, 197–231.

3. J. Stein, Kirchenbann. In: Evangelisches Kirchenlexikon. Vandenhoeck und Rupprecht, Göttingen 1989, Bd. 3, 1100.

4. V. Leppin, Martin Luther, 2017, 165-170.

5. A. Terpin, Ekskomunika. Rys historyczno-kanoniczny, Resovia Sacra, 2014 (21), 447-468.