Pietyzm w latach 1670-1780

Teologicznie pietyzm postrzega siebie jako refleksję nad głównymi problemami Reformacji, które jednak uległy zmianie poprzez włączenie innych wątków tradycji w specyficzny sposób. Pobożny podmiot staje się przedmiotem ruchu pietystycznego, doktrynalna czystość i jedność kościelna odgrywają drugorzędną rolę. Ruch pietystyczny w Niemczech uległ wielu zmianom od czasu jego powstania w drugiej połowie XVII wieku: od klasycznego pietyzmu okresu baroku, przez późny pietyzm końca XVIII i początku XIX wieku, ruchy odrodzenia XIX wieku, ruch wspólnotowy do ruchu ewangelicznego w drugiej połowie XX wieku. Krytykę struktury kościelnej w obrębie pietyzmu definiuje radykalny pietyzm w postaci separatyzmu dążącego do wyodrębnienia się z kościoła państwowego.

Pietyzm powstał z poczucia braku pobożności, nieodpowiedniego stylu życia chrześcijańskiego i pragnienia weryfikacji osobistej wiary. Teologicznie odpowiada on na napięcie i traumę wojny trzydziestoletniej, zmieniając ją w czytanie Biblii lub tradycje chrześcijańskie. W czasie trwania tego konfliktu zbrojnego zginęła trzecia część mieszkańców Europy, wiele miast straciło na znaczeniu ekonomicznym i gospodarczym, nigdy nie odzyskując swojej dawnej świetności.

W dobie Oświecenia, w XVIII wieku, przedstawiciele pietyzmu, jak również przedstawiciele staro-protestanckiej ortodoksji, stopniowo tracili swój wpływ. Zwolennicy Oświecenia wstrząsnęli tradycyjnym spojrzeniem na świat dzięki nowym odkryciom nauk przyrodniczych i zakwestionowali tradycyjną teologię. Teologia zareagowała na to coraz bardziej naukowymi metodami i stała się coraz bardziej niezrozumiała dla zwykłych członków społeczności. Ponadto oświeceniowe państwa absolutystyczne domagały się  od danego kościoła krajowego określenia stosunku do tradycyjnej dogmatyki protestanckiej i uważały osobistą pobożność za irytującą. Pietyści skrytykowali takie podejście jako przeciwne ich ideałowi osobistej, emocjonalnej pobożności.

Do dziś pietyzm postrzega się jako biblijny ruch świeckich. Podkreśla subiektywną stronę wiary, ale także rozwija silną stronę misyjną i społeczną Kościoła. W praktyce pietystycznej konwenty (dzisiaj grupy domowe) ze wspólnym studium biblijnym i modlitwą często mają podobne lub większe znaczenie niż nabożeństwa. Dzisiejszy pietyzm przyznaje się w wielu swoich przejawach do nieomylności (wierności Biblii) lub bardziej umiarkowanie do konsekwencji lub do wystarczającego zbawienia Pisma Świętego i uczy konserwatywnej teologii.

Reformowany pietyzm w latach 1670-1780

Theodor Undereyck

Reformowany pietyzm postulował nie tylko reformatio doctrinae (reformację nauki), lecz także reformatio vitae (reformację życia). Reformowani pietyści podkreślali znaczenie Marcina Lutra dla Odnowy Kościoła i uwydatnienie przez niego roli kazania, pragnęli jednak wprowadzić jeszcze pełniej idee biblijne na co dzień. Za ojca reformowanego pietyzmu uważa się Theodora Undereycka (1635-93). Podczas studiów w Utrechcie zapoznał się z pobożnością Nadere Reformatie. W latach 1660–1668 był pastorem w Mülheim an der Ruhr. Dał się poznać jako aktywny kaznodzieja. Jego kazania podkreślały odrodzenie i osobiste zbawienie. W 1661 roku założył pierwsze w Niemczech konwenty, na których spotykano się poza nabożeństwami i rozważano wersety biblijne. Wizytacje domowe u parafian, lekcje katechizmu, kazania katechetyczne i dyscyplina kościelna dopełniły jego reformy luteranizmu w Mülheim. W 1670 roku przeniósł się do Bremy, gdzie nauczał w duchu pietyzmu. Tam ustanowił między innymi praktyki katechetyczne w salach pastorów ki, prowadził także kampanię na rzecz wprowadzenia dyscypliny kościelnej. I tak studenci z Bremy rozpowszechniali ideały pietyzmu w kościołach ewangelicko-reformowanych (kalwińskich)  w innych regionach Niemiec. W XVII wieku pietyzm zdobył dzięki nim swój przyczółek  we Fryzji Wschodniej i księstwie Lippe-Detmold. W XVIII wieku idee tego ruchu były praktykowane w prawie wszystkich kościołach kalwińskich. Jednym z czołowych teologów reformowanego pietyzmu był Friedrich Adolf Lampe (1683-1729). Specyficzna forma pietyzmu ukształtowała się w regionie Dolnego Renu. Wilhelm Hoffmann (1676-1746) oraz jego uczeń Gerhard Tersteegen (1697-1769) rozwinęli organizacje konwentów międzyparafialnych. Teerstegen to autor wielu pieśni kościelnych (m.in. "Gott ist gegenwärtig" z 1729 roku), a także mistyk pietyzmu reformowanego, który kontemplował m.in. dzieła Teresy z Ávili (1515-82), hiszpańskiej karmelitanki.

Joachim Neander

W tym okresie Joachim Neander (1650-80) należał do najznakomitszych autorów pieśni pietystycznych w kościele ewangelicko-reformowanym. Jego pieśń „Pochwal, mój duchu, Mocarza wielkiego wszechświata” z 1680 roku znajduje się w śpiewniku ewangelickim pod numerem 620 i cieszy się popularnością wśród wiernych do dzisiaj.

Pod koniec XVII wieku idee pietystyczne dotarły do Szwajcarii. Po ich niepowodzeniu z powodu rządowych zakazów jako ruchu reformy wewnątrz kościoła, pietyzm zradykalizował się w pierwszych dziesięcioleciach XVIII wieku. Dopiero od 1720 roku pietyzm mógł być wdrażany w szwajcarskich parafiach kalwińskich. Doszło do formowania się społeczności pietystów wśród świeckich, utworzenia braci z Heimberg i ruchu biblijnego w Lucernie.

Luterański pietyzm w latach 1670 do 1780

Centralną postacią tego okresu jest Philipp Jacob Spener (1635-1705), autor programowego pisma ruchu pietystycznego „Pia desideria” („Pobożne życzenia”), w którym opisał stan i przyczyny problemów w luteranizmie, oraz zaproponował metody odnowy chrześcijańskiej. Więcej o tej publikacji TUTAJ. W 1670 roku zwrócono się  Spenera z prośbą o budowanie kultury dyskusji w specjalnych spotkaniach, które wkrótce nazwano Collegium pietatis lub Exercitium pietatis. Spener organizował je na pastorówce. Z nich rozwinęły się tzw. godziny biblijne, które stały się charakterystyczna formą spotkań pietystycznych, do dzisiaj praktykowane m.in. w Wirtembergii (Szwabii). Uczestników takich spotkań określa się mianem Stundenbrüder (bracia godzinkowi) w Wirtembergii, w Szwajcarii Stündeler (godzinkowcy).  W XIX wieku powstało z języka rosyjskiego  określenie „sztundyści” (штундист ) na członków sekt, których konwenty dążyły miały separatystyczny charakter. Jedną z najważniejszych postaci tego Collegium pietatis prowadzonego przez Spenera był Johann Jacob Schütz, który później odłączył się od kościoła i stał się zagrożeniem dla wdrażania reform pietystycznych w kościele luterańskim.

Do połowy XVIII wieku istniały spory między przedstawicielami luterańskiej ortodoksji i pietyzmu. Ortodoksyjni przeciwnicy oskarżali pietystów o przyjmowanie heterodoksyjnych poglądów i praktyk, zakłócając porządek kościelny poprzez konwenty i inne innowacje, dzieląc społeczności i skłonność do perfekcjonizmu. Pietyzm przypisał wiernym niezależny autorytet religijny. Ponadto promował indywidualizację osobowości, umieszczając osobistą wiarę w centrum uwagi. Umiejętność czytania była również pobudzana przez czytanie i słuchanie tekstów, które często nie są łatwe, z podręczników szkolnych.

Johann Friedrich Starck

Jedną z najpopularniejszych i najbardziej rozpowszechnionych modlitewników jest „Dziennik w dobrych i złych dniach” („Tägliche Handbuch in guten und in bösen Tagen”) autorstwa Johanna Friedricha Starcka, którego wydanie wznowiono w 1999 roku - prawdopodobnie nie po raz ostatni. Część pietystów uległa radykalizacji, zwykle na skutek ruchu spirytualistycznego, i odłączyli się od Kościoła. Jednak Spener przeważnie pozostawał w przyjaznym, czasem krytycznym kontakcie z nimi.

Do zmian ruchu pietystycznego doszło na przełomie lat  1689/90 w Lipsku, kiedy wprowadzone od 1686 roku Collegia biblica dla studentów teologii wyszły z ram nauczania uniwersyteckiego i przyjmowały na zajęcia ludność miasta. Autorem tej inicjatywy był August Hermann Francke (1663-1727). Dość szybko nauki pietystyczne zyskały popularność wśród teologów w Wirtembergii (Szwabii), Hesji-Darmstadt i Berlinie oraz na uniwersytecie w Gieβen.

Pietyści podkreślali istotę  diagonalnych, społecznych i edukacyjnych aspektów życia chrześcijańskiego - czasami poprzez reformę ubóstwa publicznego i systemu szkolnego, innym razem poprzez zakładanie własnych instytucji, wśród których prawdopodobnie najbardziej znane są domy dziecka. W tym okresie wykrystalizował się pietyzm hallski, szwabski, z czasem – bracia herrnhuccy, a na rubieżach zaboru austriackiego – pietyzm cieszyński.

Literatura:

1. J.F.G. Goeters, Der reformierte Pietismus in Deutschland 1650–1690. In: Geschichte des Pietismus Bd. 1, S. 224–256.

2. J.F.G. Goeters, Der reformierte Pietismus in Bremen und am Niederrhein im 18. Jahrhundert. In: Geschichte des Pietismus. Bd. 2, S. 372.

3. M. Brecht, Philipp Jakob Spener, sein Programm und dessen Auswirkungen. In: Geschichte des Pietismus. Bd. 1, S. 333–338.