500-lecie dysputacji lipskiej (Leipziger Disputation): następstwa

Pierwsza obrazowa prezentacja Lutra jako mnicha z biretem, z ręką podniesioną w mowie.
Postać jest tylko przypadkowo identyfikowalna dzięki lustrzanemu napisowi Doktor Martinus Lutter Augustiner Wittenb. i róży Lutra. Szczegół ze strony tytułowej kazania Lutra wygłoszonego podczas dysputy:
Ein Sermon geprediget tzu Leipßgk. (Wolfgang Stöckel, Leipzig 1519)

Dysputacja lipska okazała się nie tylko akademicką szermierką słowną, lecz jawnym potwierdzeniem kryzysu pomiędzy stroną z Wittenbergi i obozem katolickim. Marcin Luter podkreślał, że sobory i papieże mogą się mylić, a nieomylne jest tylko Słowo Boże. Jan Eck stał na straży utrzymania wpływów przez hierarchię kościelną, w tym papieża. Nie mógł zgodzić się z prezentowanym przez mnicha augustiańskiego zdaniem. Będący również w Lipsku Filip Melanchton podkreślał znaczenie stawiania sobie Pisma Świętego jako jedynego autorytetu w wierze zgodnie z zasadą Jedynie Pismo (sola scriptura), relatywizując tym tym samym rolę papieża i soborów. W sformułowanej przez siebie tezie z 9 września 1519 Melanchton pisze:"Katolicy niekoniecznie wierzą w rzeczy, które są im potwierdzone przez Pismo, ani nie wierzą innym". Tym stwierdzeniem wyprzedził on reakcję doktora Lutra, który wyraził swoje stanowisko w tej kwestii w swym programowym piśmie z 1520 roku "O niewoli babilońskiej kościoła".

Rozdawanie Wieczerzy Pańskiej jako alegoria Reformacji: Luter i Hus rozdają opłatki i wino członkom saskiej rodziny książęcej.

Z perspektywy czasu Luter mógł uznać za swój sukces manewr, dzięki któremu nakłaniano Jana Ecka do deklaracji współczucia dla husytów. Szczególnie ważne było polityczne poparcie elektorskiego sądu saskiego dla wittenberczyków. Paralelnie do dyskusji Marcin  Luter odbył rozmowę z czeskim organistą Jakubkiem. Mnich oświadczył, że chętnie poznałby teologię Jana Husa prezentowaną w jego pismach. Wenzel von Roždalowsky, proboszcz Kolegium Cesarza Karola z Pragi, został o tym poiformowany i wysłał Lutrowi dzieło Husa "O kościele" (De ecclesia). Na przełomie lat 1519/20 doktor Muter identyfikował się z Janem Husem. W liście do Spalatina pisał: "Jesteśmy nieświadomie husytami". Podobieństwa postulowanej przez wittenberczyków nauki do koncepcji kościoła czeskiego teologa widziano m.in. w rozdawaniu Eucharystii w obu postaciach. Wraz z rozwojem Reformacji Hus stał się stylizowanym poprzednikiem doktora Marcina, nawet przez niego samego. Historyczna linia ciągłości od Husa do Lutra została zaproponowana przez Ecka w okresie poprzedzającym spór w Lipsku, ale wittenberski Reformator opracował ją i rozszerzył według własnego konceptu. Czescy bracia i utrakwiści zachowali swą husycką tradycję pod wpływem Lutra.
Podczas dysputy lipskiej wittenberski augustianin nie mógł głosić w mieście kazań. Zakaz ten obowiązywał do 1539 roku, gdy wprowadzono Reformację w mieście.
  
Wkrótce po zakończeniu dysputacji w Lipsku Eck napisał do władcy Lutra, Fryderyka III Mądrego. Poinformował go o nauczaniu Lutra z własnej perspektywy i połączył to z apelem o polityczne działanie przeciwko niemu. Karlstadt i Luter musieli odnieść się do zarzutów legata papieskiego. 8 listopada Eck napisał, że może wykazać, iż poglądy augustianina z Wittenbergi na czyściec, prymat papieski, pokutę i odpusty zawierają herezję. Całość miał zrewidować synod prowincjalny zakonu, a zatem Jan Eck domagał się w tym czasie osądu Lutra na płaszczyźnie regionalnej. Jesienią 1519 Eck w liście do papieża Leona X przedstawił siebie jako zwycięscę sporu w Lipsku i przedstawił propozycje dalszych działań przeciwko herezji husyckiej Lutra. Sam widział siebie w roli inkwizytora Turyngii, Miśni i Marchii Brandenburskiej. Legat papieski wydał trzytomowe dzieło o prymacie Piotra (De primatu Petri), które zadedykował papieżowi, a podczas swojej wizycie w Rzymie (25 marca 1520) wręczył je Leonowi X osobiście.

Dysputacja lipska pomiędzy Eckiem (po lewej) i Lutrem (po prawej).

  Proces o kacerstwo (herezję) przeciwko Lutrowi wszedł w nowy etap w 1520 roku. Po wyborze nowego cesarza nie trzeba było liczyć się ze stanowiskiem elektorów saskich (niewybranych na ten urząd). Warto dodać, że do tej pory Rzym był raczej źle poinformowany o poglądach Marcina Lutra. Jan Eck mógł dokładnie przekazać stanowisko i argumentację augustianina. Na tej podstawie utworzono komisję mającą przygotować bullę ekskomunikującą Doktora Lutra. W jej skład wchodzili kardynałowie: Tomasz Kajetan (spotkał się z Lutrem w Augsburgu w 1518),  Pietro Accolti, Jan Eck i profesor teologii Johannes Hispanus. 2 maja Eck poinformował papieża o statusie obrad. Bullę "Powstań Panie" (Exsurge Domine) upubliczniono 24 lipca przez przybicie ją do drzwi kościoła św. Piotra na wzgórzu Watykan i papieskej kancelarii na Campo de 'Fiori. Zadaniem Ecka jako nuncjusza papieskiego było jej rozpowszechnienie w biskupstwach Saksonii i Niemczech Górnych.

Łaciński tekst całej dyskusji lipskiej (Leipziger Disputation) został opublikowany przez Valentina Ernsta Löschera w 1729 roku. Löscher twierdził, że użył wydruku oficjalnego protokołu z 1519 i prywatnego postscriptum, ale rzadko korzystał z tego manuskryptu. Chociaż spór między Lutrem a Eckiem zawarty jest w kilku wydaniach dzieł Lutra, wszystkie (w tym WA 2, 254-383) opierają się na tych samych źródłach, które były używane przez Löschera. 59-ty tom Edycji Weimarskiej zawiera krytyczną wersję nieautoryzowanego protokołu wydrukowanego w grudniu 1519 roku pod tytułem "Disputatio inter Ioannem Eccium et Martinum Lutherum".

W XIX wieku powstały liczne obrazy i ryciny przypominające wydarzenia z życia Reformatora. Wielu autorów takich jak Gustav König, Julius Hübner, czy Karl Friedrich Lessing przedstawili scenę dyskutującego z Eckiem Lutra podczas dysputacji w 1519. Rudolf Siemering umieścił płaskorzeźbę z tym motywem na pomniku Reformatora postawionego na rynku w Eisleben z okazji 400. rocznicy urodzin Lutra w Eisleben. 

Literatura:

1. V. Leppin: Luther und Eck – Streit ohne Ende?, 2014, 152. 

2. Th. Kaufmann: Der Anfang der Reformation, 2018, 43-45.

3.  M. Brecht: Martin Luther, Band 1,1983, 316.

4. Ch. Winter: Die Protokolle der Leipziger Disputation, Leipzig 2011, S. 36. Otto Clemen: Ein gleichzeitiger Bericht über die Leipziger Disputation 1519. In: Neues Archiv für Sächsische Geschichte und Altertumskunde 51 (1930), 44-57.

5. WA 59, 433-605.

6. H. Holsing: Luther – Gottesmann und Nationalheld,  2004, 279, 295.  

7. M. Uglorz, Marcin Luter. Ojciec Reformacji, 2006, 58-59.