"Pobożne życzenia" (Pia desideria)

Rys. 1 - Pia Desideria Hermana Hugo

Pobożne życzenia to programowe pismo pietyzmu autorstwa Philippa Jacoba Spenera o naprawie Kościoła. Już w 1670 roku Spener działał na rzecz powstania tzw. collegium pietatis, które miałyby jego zdaniem odnowić i ożywić wiarę wśród luteran, postulując organizację w przestrzeni domowej osobnego pomieszczenia do modlitw, wspólnego czytania Biblii, rozmyślań nad Pismem itd. Pierwsze tego typu zmiany wprowadził teolog reformowany Theodor Undereyck w 1661 roku. Miały one charakter swego rodzaju "laboratorium pobożnościowego". Dopiero Ph. J. Spener wprowadził te zmiany na szeroką skalę w przestrzeni publicznej.

24 marca 1675 została opublikowana postylla (zbiór kazań) Johanna Arndta, będąca inspiracją dla powstania dzieła Spenera. Jeszcze we wrześniu tego samego roku wydał on swój program naprawy Kościoła z przedmowami napisanymi przez jego szwagrów Joachima Stolla i Johanna Heinricha Horba (Rys. 2). Spener zaczerpnął tytuł pisma z wcześniejszej publikacji jezuity Hermana Hugo (1588-1629) wydanej w Antwerpii w 1627 roku (Rys. 1). 

Jako frazeologizm (z łaciny: "pius" - "pobożny", "desiderium" - "życzenie")  Pia desideria opisuje życzliwe, ale mało realne pragnienia.

Rys. 2 - Pia Desideria Ph. J. Spenera

TREŚĆ

Spener podzielił swoją publikację na trzy części: diagnozę, prognozę i terapię, zawierając tym samym pełny program "uleczenia" chrześcijaństwa.

1. Diagnoza - potrzeba reformy, "ogólna skarga"

Skarga, którą podjęły separatystyczne i spirytualistyczne środowiska luteran dzięki Pia desideria, dotyczyła dwóch kwestii:

A) "Niedomaganie/kalectwo" (niem. Gebrechen) - w szczególności brak żywej, prawdziwej wiary oraz wzrost roli cielesności i uciech (pobłażaniu samemu sobie) w codziennym życiu ("Flescheslust, Augenlust, hoffärtiges Leben") prowadzące do stałej redukcji sfery duchowej człowieka. Świeccy członkowie zboru cierpią z tego powodu, oddają się pijaństwu, fałszywie pojętej miłości do bliźniego i czysto zmysłowemu słuchania Słowa (uszy słyszą, serce nie słucha...). Spener podkreślał jednocześnie, iż luteranizm głosi jedyną prawdziwą naukę o Jezusie.

B) Następstwa takiego upadku: Żydzi i inni heretycy, przede wszystkim "papiści", będą wstrzymywać nawrócenie i naprawę chrześcijaństwa oraz zmieniać naukę o Chrystusie.

2. Prognoza - nadzieja na poprawę w Kościele

Spener oczekuje poprawy stanu Kościoła tu na ziemi. Nie podaje on jednak gotowych recept na jego osiągnięcie, używając przymiotników w stopniu wyższym: lepiej, piękniej, bardziej błogosławiony ("besser", "seliger"), a zatem nie oczekuje idealnego Kościoła. Autor pragnie powrócić do początków chrześcijaństwa, argumentując swoje zdanie jeszcze niewypełnionymi Bożymi obietnicami: nawrócenie Żydów (Rz 11:25f) oraz upadek kościoła rzymskiego (Objawienie 18:1ff). Mimo iż te obietnice z pewnością będą mieć miejsce, ludzkość jest wezwana do aktywnego działania na ich rzecz. To jest jednym z celów reformy Spenera.

Dzięki tej eschatologicznej nadziei na przyszłość Spener odróżnia się od teologii swych czasów. Podczas gdy on oczekuje wewnętrznej naprawy Kościoła, przedstawiciele luterańskiej ortodoksji postulują rychłe przyjście Sądu Ostatecznego.

3. Terapia - proste sugestie ("einfältige Vorschläge")

Program reformy Spenera jest zawarty w sześciu sugestiach. Dwie pierwsze z nich nawiązują do Marcina Lutra, cztery kolejne - do postulatów Johanna Arndta:

A) Wcielanie Słowa Bożego obficiej wśród nas - jako "Słowo Boże" Spener (podobnie jak luterańska ortodoksja) rozumie Biblię. Celem jej popularyzacji w życiu codziennym należy:

- promować prywatne czytanie Biblii np. przez ojców w domu

- wprowadzić publiczne, nieprzerwane czytanie Pisma (lectio continua) bez interpretacji fragmentów, by upowszechnić wiedzę biblijną

- gromadzić się na wspólnych rozmowach o sensie wybranego fragmentu Pisma zgodnie z 1. Listem do Koryntian 14:26 w ramach tzw. collegia pietatis

B) Podniesienie znaczenia i regularne "ćwiczenie się" w kapłaństwie

Powszechne kapłaństwo wiernych powinno być wzmacniane wśród chrześcijan, jak postulowali XVI-wieczni Reformatorzy. Jednak podczas publicznych wydarzeń rolę wiodącą w parafii pełnią pastorzy. W nagłych wypadkach może zastąpić go każdy wierny.

C) Stale nauczać ludzi, że chrześcijaństwo opiera się nie na wiedzy, a na jej wcielaniu

Czyny muszą pójść w ślad za wiedzą. Nie chodzi o prawdziwą naukę i prawdziwą wiarę (antyteza do luterańskiej ortodoksji), lecz o konkretne postępowanie i wcielanie miłości do bliźniego na co dzień.

D) Jak zachować się podczas sporów religijnych

Spory religijne nie są celem samym w sobie, pokazują i udowadniają prawdę. Powinny zatem odbywać się we wzajemnej miłości i szacunku. Nawrócenie jest o wiele bardziej istotne niż intelektualne zwycięstwo.

E) Wychowanie kaznodziei na uniwersytetach

Studia teologiczne wymagają dwubiegunowej naprawy. Po pierwsze, studenci powinni być wspierani w rozwoju indywidualnej wiary dzięki wsparciu specjalnie powołanych do tego celu mentorów (repetentów) oraz profesorów.  Jednostki naukowe należy przekształcić we wspólnoty modlitewne tzw. collegia pietatis. Po drugie, program nauczania musi ulec poprawie przez wprowadzenie dyskusji naukowych, podczas których studenci poszerzaliby wiedzę i ćwiczyliby zdolność argumentowania.

F) Rozwój pozytywnego wpływu kazań na wiernych

Kazania powinny być nie tylko atrakcyjne retorycznie i estetycznie. Ich zadaniem jest rozwijać wiarę "wewnętrznego człowieka" ("den inneren Menschen") w prostej formie ("Ecclesiola in ecclesia" = kościółek w Kościele).

Pobożne życzenia versus dotychczasowe nauki luterańskie:

- Pobożne życzenia (Pia desideria) proponują tworzenie wspólnot modlitewnych (collegia pietatis), które stoją w opozycji do koncepcji Kościoła Marcina Lutra. Według Reformatora to Kościół jest miejscem odnowy w wierze, a nie dodatkowe zgromadzenia wiernych;

- Pobożne życzenia (Pia desideria) postulują nadzieję na lepsze czasy tu i teraz. Marcin Luter oczekiwał nadejścia Królestwa Bożego jako czasu diametralnie odmiennego od tego na ziemi;

- Wg lektury Spenera to zbór wiernych ma doprowadzić do odnowy w wierze, a nie władza, jak postulowała to ortodoksja luterańska;

- To nie polemika, tak powszechnie uprawiana w czasie ortodoksji luterańskiej, a czynne wcielanie miłości do bliźniego na co dzień stanowi fundament chrześcijaństwa.

WPŁYW

Pobożne życzenia (Pia desideria) Spenera odbiły się w luteranizmie szerokim echem: pozostaje pismem programowym pietyzmu do dzisiaj. Krytyczne głosy koncentrowały się bardziej na kwestii futurystycznej eschatologii (przyszłości Kościoła) aniżeli pomysłom reformy.

Literatura:

1. J. Zeiger, Artikel Bibelstunde, in: Gemeindelexikon. Hrsg. Helmut Burkhardt u.a., 1986, 79f.

2. Ph. J. Spener, Philipp Jacob Spener: Pia Desideria. Herausgegeben von K. Aland (= Kleine Texte für Vorlesungen und Übungen, Nr. 170). Berlin 31964.

3. Die Werke Philipp Jakob Speners. Studienausgabe. Hrsg. von Kurt Aland und Beate Köster. Bd. 1.1. Brunnen, Gießen 1996, 85–407.

4. M. Brecht, Philipp Jakob Spener, sein Programm und dessen Auswirkungen. In: Geschichte des Pietismus. Bd. 1. Vandenhoeck & Ruprecht, Göttingen 1993, 302–316.

5. H. Lars, Pia Desideria: En reformatorisk tekst i kontekst, 2018, 12-24.

6. N. E. M. Pedersen, Pia Desideria og dens indflydelse på luthersk teologi, 2017, 45-56.