500-lecie dysputacji lipskiej: przebieg

Dysputacja lipska rozpoczęła się uroczystą ceremonią. Po tym, jak Simon Pistoris Starszy powitał całe audytorium w imieniu Uniwersytetu w Lipsku, wszyscy udali się na nabożeństwo do kościoła św. Tomasza. Znany chór chłopięcy Thomacherchor wykonał dwunastogłosową mszę specjalnie skomponowaną na tę okoliczność przez Georga Rhau. Po uroczystościach kościelnych uczestnicy przeszli w procesji do zamku Pleißenburg. Przemówienie otwierające w Hofstube wygłosił Petrus Mosellanus, który wezwał do sprawiedliwego styluplanowanej szermierki słownej. Zaplanowano trzy rundy akademickiej dyskusji w ciągu siedemnastu dni:

- 27 i 28 czerwca oraz 30 czerwca - 3 lipca: Jan Eck kontra Karlstadt
- 4-9 lipca oraz 11-13 lipca: Eck kontra Luter
- 14 i 15 lipca: Eck kontra Karlstadt 

29 czerwca, w dzień św. Piotra i Pawła zaniechano polemiki. Barmin z Pomorza zażyczył sobie, by Marcin Luter wygłosił kazanie w kaplicy zamkowej. Z uwagi na jej małe rozmiary i ogromne zainteresowanie, mnich augustiański wygłosił je (do Ewangelii św. Mateusza 16, 13-19) w sali dysputacyjnej, co umożliwiło mi przedstawienie swojego stanowiska.

O tym, jak funkcjonowały akademickie dyskusje przed pięcioma wiekami opisaliśmy TUTAJ. Dysputacja jednak przebiegała zgodnie z twardymi regułami i różniła się od znanej wówczas formy. Czytelnicy protokołów dysputacyjnych stanęli w obliczu faktu, iż przeciwnicy kwestionowali do piętnastu argumentów jednocześnie. Strategia Lutra polegała na zwabieniu Eck do rozmowy na temat kościoła wschodniego, który nie uznał prymatu papieskiego.

Eck i Karlstadt dyskutowali o wolnej woli i jej związku z boską łaską, a także o dobrych uczynkach.  Tutaj, pomiędzy Karlstadtem i legatem papieskim, poruszano główne tematy dla Lutra, a Karlstadt opowiadał się za obroną teologii sformułowanej w Wittenberdze. Karlstadt nie był jednak dobrym mówcą. Eck był w stanie wykorzystać swoją przewagę w swobodnym sporze, zakazując mu cytowania z książek. Legat papieski był prawdopodobnie w trudniejszej sytuacji, ponieważ reprezentował pogląd o współpracy ludzkiej woli z Bożą Łaską, unikając pojawienia się pelagianizmu. Ale Karlstadt nie wykorzystał słabości argumentu Ecka. Chociaż inicjatywa akademickiej dyskusji pochodziła od niego i miał wyższą pozycję na uniwersytecie niż Marcin Luter, Karlstadt musiał spostrzec, że to mnich augustiański był w centrum uwagi, a Eck najwyraźniej zmierzał do dyskusji z Lutrem.

Polemika między legatem papieskim, a Marcinem Lutrem stanowiła punkt kulminacyjny dysputacji w Lipsku. Rozpoczęła się dokładnie 500 lat temu, 4 lipca 1519. W związku ze skomplikowanym przebiegiem rozmowy powtarzające się tematy Ecka i Lutra są często przedstawiane przez historyków kościoła w porządku chronologicznym, a nie poddawania pod dyskusję. Kurt-Victor Selge zkategoryzował je następująco:

1. W jaki sposób Biblia i pisma najważniejszych teologów pierwszych wieków chrześcijańskich (Ojców Kościoła) odnoszą się do siebie nawzajem? Jak interpretuje się Biblię? 

2. Co mówi Tradycja Ojców Koscioła o prymacie papieskim?

3. Jaka jest władza papieża i soborów?

4. Jaka jest autorytatywna tradycja w historii Kościoła, które tradycje są nielegalne?

4 lipca rozpoczęła się dyskusja o prymacie papieskim. Jan Eck argumentował w następujący sposób rozumienie Kościoła: Chrystus jest głową kościoła niebiańskiego, triumfującego (ecclesia triumphans), podczas gdy papież jest głową kościoła ziemskiego, walczącego (ecclesia militans). Podczas tej debaty padały pytania, kto jest najwyższym autorytetem w Kościele: papież, czy sobór, a może inna władza? H. Smolinsky zwraca uwagę, że problem prymatu papieskiego dotyczy interpretacji słów biblijnych zawartzch w Mt 16,18 i J 21,17. V. Leppin podkreśla, że Eck i Luter  potwierdzali autorytet Biblii i Ojców Kościoła. Luter ma jednak tendencję do ostrego postrzegania kontrastu między Biblią a nauczaniem kościelnym (model różnicowy), podczas gdy Eck próbuje pogodzić oba (model harmonii).

Mnich z Wittenbergi zwracał uwagę, jak zmieniał się prymat papieski w chrześcijaństwie z perspektywy pierwszych wieków. Biskup rzymski był początkowo jednym z biskupów w obszarze tworzącego się Kościoła i nie odgrywał istotnej roli we wczesnym okresie. To biskupi Aleksandrii i Jerozolimy toczyli spory np. o naturze Jezusa Chrystusa jako Boga i człowieka jednocześnie. Do końca III wieku biskupi Rzymu rzadko ingerowali w walkę z herezjami. Luter podkreślał, iż biskup Jerozolimy ma honorowy prymat nad chrześcijaństwem, jako  że Jerozolima była traktowana od najwcześniejszych wieków jako "matka wszystkich kościołów" (mater omnium ecclesiarum). Władza ta jest symboliczna i ma charakter patronatu aniżeli rzeczywistego kierownictwa Kościołem. Jan Eck uzasadniał funkcjonujący prymat papieski w Kościele Łacińskim bullą Unam Sanctam z 1302 roku. 5 lipca doszło do debaty oceniającej sobór w Konstancji z 1415 roku, podczas którego spalono Jana Husa na stosie. Marcin Luter stanął w obronie bohatera Czech, mówiąc, że nie wszystkie z jego twierdzeń były heretyckie, a nie które z nich miały charakter ewangelicki, tj. wypływały wprost z Ewangelii. Legat papieski stał przy stanowisku, że Wyclif i Hus byli heretykami, jako że poddawali pod wątpliwość treść wspomnianej bulli z 1302 roku. Kolejny etap rozmów dotyczył omylności soborów. Kwestia czyśćca była omawiany od 8 lipca, odpustu - 11 lipca, a ostatnie dwa dni poświęcone były pokucie. W dyskusji o czyśćcu Luter po raz pierwszy odróżnił kanoniczne księgi biblijne od apokryfów; czyściec był w rzeczywistości stanem przejściowym z 2. księgi Machabejskiej z rozdziału 12, wers 46. Doktor Luter przyjął tutaj pogląd, że nie wszystkie biblijne zwroty są równie ważne, ale powinny być rozważane z perspektywy istnienia w Piśmie Świętym. Jednocześnie odrzucił stanowczo uzasadnianie kwestii doktrynalnych za pomocą apokryfów, czyli pism, które nie wchodzą w kanon biblijny. Eck odpowiedział, że księgi Machabeuszy nie były częścią kanonu hebrajskiego, ale kościół zawarł je w swoim kanonie. Luter twierdził, że Kościół nie może nadać żadnej książce więcej autorytetu niż sama posiada.

Brak możliwości porozumienia legata papieskiego Ecka zarówno z Lutrem, jak i Karlstadtem pokazała, że podział między teologią prezentowaną w Wittenberdze i Rzymem jest coraz głębszy, a porządek kościelny sprzed opublikowania 95 tez w 1517 roku niemożliwy do odbudowy: coraz więcej świeckich interesowało się sprawami teologicznymi, a rezultaty dysputacji lipskiej pilnie śledziły uniwersytety m.in. w Paryżu i Erfurcie. Liczni teolodzy spierali się, kto jest zwycięscą tej debaty: Eck, czy Luter, wobec którego toczył się od 1518 roku proces o kacerstwo (herezję). Dla uczestniczącego w debacie lipskiej Melanchtona podkreślenie znaczenia Pisma jako jedynego autorytetu w wierze zgodnie z zasadą sola scriptura odgrywało niebagatelna rolę. Luter sformułował odpowiednie tezy w swoim piśmie programowym "O niewoli babilońskiej kościoła" w 1520 roku.

Literatura:

1. M. Brecht: Martin Luther, Band 1, 1983, 302-304.

2. A. Schubert, Libertas Disputandi, 2008, 412. 

3. L. Grane, Martinus noster, 1994, 82. 

4. K.-V. Selge, Die Leipziger Disputation zwischen Luther und Eck, 1975, 30. 

5. V. Leppin, Luther und Eck – Streit ohne Ende?, 2014, 146 f.

6. H. Smolinsky,  Schrift und Lehramt. Weichenstellungen in der römisch-katholischen Kirche des 16. Jahrhunderts. In: Wolfhart Pannenberg et al. (Hrsg.): Verbindliches Zeugnis. Band 3: Schriftverständnis und Schriftgebrauch, 1998, 210.

7. WA 59, 466,1048-1059.

8. B. Lohse, Luthers Theologie in ihrer historischen Entwicklung und in ihrem systematischen Zusammenhang, 1995, 141.

9. Cz. Pieniążek, H. Sawczyński, A. Szczepański, Dzieje Powszechne Ilustrowane, 1999, t. 8, 144-148.

10. V. Leppin, Martin Luther, 2017, 144-151.