Święto na zamku Wartburg (Wartburgfest) w 1817 roku

Pochód studentów na zamek Wartburg w 1817 roku, artysta nieznany

1. Tło historyczne

Po wojnach wyzwoleńczych z Napoleonem wielu Niemców żywiło nadzieję na odnowienie jedności cesarskiej, lecz po Kongresie Wiedeńskim w 1815 roku okazało się to iluzją. Konstytucje stanowe obiecane w artykule 13 ustawy federalnej zostały uchwalone z wahaniem lub wcale. Na przykład 5 maja 1816 roku Saksonia-Weimar-Eisenach była jednym z pierwszych krajów związkowych, które otrzymały od wielkiego księcia Karola Augusta częściowo starożytną, a częściowo nowoczesną konstytucję, która jako pierwsza w historii Niemiec obejmowała całkowitą wolność prasy , wolność wypowiedzi i wolność zgromadzeń. Studenci uniwersytetu w Jenie – dotychczas zorganizowani w tradycyjne zespoły wiejskie – założyli w 1815 roku tzw. Urfraschenschaft, aby na uniwersytecie stanowić przykład jedności Niemiec, a przede wszystkim „cnót narodu”. Wielu z nich walczyło w Lützow Freikorps lub jako ochotniczy myśliwi w wojnach wyzwoleńczych.

W Zielone Świątki 1817 roku pierwotne wspólnoty z uniwersytetów w Jenie i Halle postanowiły na spotkaniu w Naumburgu zaprosić studentów z niemieckich uniwersytetów na obchody 300. rocznicy opublikowania 95 tez przez Marcina Lutra 31 października 1517 oraz na pamiątkę bitwy pod Lipskiem od 16 do 19 października 1813, aby zaprosić ludność na „święto narodowe” na zamku Wartburg 18 października 1817. 11 sierpnia 1817 roku wysłano z Jeny listy z zaproszeniami do wspólnot i zespołów regionalnych na uniwersytetach w Berlinie, Wrocławiu, Erlangen, Gießen, Getyndze, Greifswaldzie, Heidelbergu, Kilonii, Królewcu, Lipsku, Marburgu, Rostocku i Tybindze. Ze względu na rygorystyczną politykę izolacyjną ministra spraw zagranicznych Metternicha do studentów z Cesarstwa Austriackiego nie wysłano żadnych zaproszeń.

Wzorem formy imprezy były festiwale ludowe Rewolucji Francuskiej. Na lokalizację wybrano zamek Wartburg częściowo ze względu na bliskość uniwersytetu w Jenie, częściowo ze względu na liberalne poglądy wielkiego księcia Karola Augusta, a przede wszystkim ze względu na jego znaczenie jako symbolu narodowego. W latach 1521/22 zamek był schronieniem dla doktora Marcina Lutra, który został uznany za wyjętego spod prawa bullą papieską i edyktem wormackim. Tłumacząc w tym czasie Nowy Testament w zaledwie jedenaście tygodni – zgodnie z popularnym wśród uczestników mitem – nadał językowi niemieckiemu wiążący kształt i dał znak oporu wobec wszelkiej obcej dominacji kulturowej.

2. Przebieg święta

Pojawiło się ponad 450 studentów z trzynastu uniwersytetów, w tym z Uniwersytetu Juliusza Maksymiliana w Würzburgu, który nie został zaproszony, Greifswald reprezentowali jedynie byli studenci, a Królewiec nie otrzymał zaproszenia. Oznacza to, że w święcie wziął udział co 20-ty niemiecki student. Ponad połowa uczestników przygotowywała się do pracy w służbie państwowej lub kościelnej, a 50% pochodziło z rodzin urzędników państwowych. Wzięło w nim udział kilku profesorów z Uniwersytetu w Jenie, a mianowicie lekarze Dietrich Georg von Kieser i Lorenz Oken, historyk Heinrich Luden i filozof Jakob Friedrich Fries.

Przemówienia wygłaszano początkowo w sali rycerskiej zamku pod hasłem „Honor, Wolność, Ojczyzna”. Student teologii Heinrich Riemann wychwalał Lutra jako niemieckiego bohatera wolności, a profesor Fries niejasno wyjaśnił swoje pomysły na temat tego, w jaki sposób można osiągnąć jedność Niemiec. Następnie odśpiewano chorał „Dziękujmy wszyscy Bogu”, który od bitwy pod Leuthen w 1757 roku był uznawany za „hymn pruski”. Wydarzenie zakończyło się końcowym błogosławieństwem, dlatego historyk Étienne François opisuje je jako połączenie „nabożeństwa protestanckiego i wiecu politycznego”. Następnie odbył się bankiet, podczas którego wzniesiono toasty i wiwatowano za Lutra i trzy wybitne ofiary wojen wyzwoleńczych, a mianowicie Gerharda von Scharnhorsta, Ferdinanda von Schilla i Theodora Körnera. Do tego czasu festiwal był cywilizowany i w sumie nieszkodliwy. Mimo emocjonalnego, a nawet żałosnego tonu, jak pisze historyk bractwa Günter Steiger, „protest nie miał programu. Brakowało konkretnych celów politycznych i orientacji.”

3. Palenie książek i symboli

Palenie książek podczas Wartburgfest 1817, 1883

Po zakończeniu oficjalnych uroczystości i bankietu wielu uczestników święta Wartburga przemaszerowało w procesji z pochodniami z rynku w Eisenach do pobliskiego Wartenberg. Tam członkowie zgrupowania Eisenacher Landsturm rozpalili kilka zwycięskich ognisk, aby upamiętnić Bitwę Narodów pod Lipskiem (16-19.10.1813). Potem nastąpiło symboliczne spalenie książek i obiektów rządowych. Wśród książek, które w symboliczny sposób spalono w formie oznaczonych kul śmieci, znalazły się dzieła broniące małych państw, krytykujące młody niemiecki ruch narodowy i jego przedstawicieli, czy też uznawane za przyjazne Francji. Należą do nich na przykład Kodeks Napoleona czy książka „Germanomania” niemiecko-żydowskiego dziennikarza Saula Aschera (1767–1822), w której krzyczano: „Biada Żydom, którzy trzymają się swojego judaizmu i chcą drwić i zniesławiać naszą przynależność etniczną i niemieckości!”. To, czy to ostatnie było stwierdzeniem zdecydowanie antyżydowskim, jest kontrowersyjne w badaniach antysemityzmu. Uwagę przyciągnęła sama „płomienna mowa” Roedigera przed spaleniem książek. Została ona opublikowana i szybko wyprzedana. Do oceny wydarzeń posłużyli przeciwnicy i sympatycy bractw studenckich (niem. Burschenschaft).

Nowy starszy dyrektor pruskiego Ministerstwa Policji Karl Albert von Kamptz po szczegółowej analizie ocenił przemówienie jako „przestępcze dla państwa”. W „dyskusji na temat publicznego palenia druków” Kamptz zażądał, „aby [palenie] służyło do wszelkich przestępstw, zwłaszcza zdradzieckich i haniebnych, np. należy wprowadzić do dzieł nauczycieli publicznych i histrionów [sic!], których państwo zatrudniało do wychowywania młodych obywateli na lojalnych obywateli i pożytecznych urzędników państwowych, ale nie realizują tego celu, a raczej podają im truciznę swoich demagogicznych zasad już na wczesnym etapie oddychania!”

Rosyjski wysłannik David Maximowitsch Alopaeus również dostrzegł w przemówieniu Roedigera, ku swemu przerażeniu, „głośno wyrażone pragnienie wprowadzenia konstytucji ogólnorepublikańskiej”.

Dietrich Georg von Kieser, a przede wszystkim Johann Wolfgang von Goethe – ówczesny minister stanu – wyrazili aprobatę dla wystąpienia Roedigera. Goethe wyjaśniał później, że kiedy spotkał Roedigera, musiał się powstrzymać, „aby nie przytulić kochanego chłopczyka […]”. Z drugiej strony w korespondencji Goethego można przeczytać także o „paskudnym zapachu pożaru Wartburga [...], z którym źle się czują całe Niemcy”. Prawdopodobnie wynika to także z rosnącej presji politycznej, która zmusiła Goethego do zachowania powściągliwości i zaangażowania się w mediację dyplomatyczną.

Karl Wilhelm von Fritsch, Minister Stanu Wielkiego Księstwa Saksonii-Weimaru-Eisenach, bronił święta na zamku Wartburg (Wartburgfest), a wszelkie wypowiedzi polityczne, takie jak spalenie książki, uważał za „wypadek” i „niewierność”. Jego kolega i starszy minister stanu Christian Gottlob von Voigt również napisał, że „wszystko było poważne, może z wyjątkiem żartów przy ognisku na górze”, przy czym ten ostatni był wpadką spowodowaną „studencką radością”. W odpowiedzi na złość zagranicznych polityków kontrpropozycję napisał także Karl von Conta.

Często pojawiały się odniesienia do okresu między 1933 rokiem w Niemczech, a świętem na zamku Wartburg w 1817. Niemiecka społeczność studencka, która w dużej mierze była za to odpowiedzialna, sama nawiązała do tego związku w przygotowaniach do kampanii „przeciw duchowi nieniemieckiemu”, próbując w ten sposób wpisać się w tradycję historyczną. W szczególności nazistowski urzędnik studencki i członek bractwa Gerhard Krüger chciał budować historyczne nawiązania.

W tym kontekście o centralnej roli stowarzyszeń studenckich, a zwłaszcza bractw studenckich w działaniach 1933 roku, często wspominają działacze opozycji epoki nazistowskiej, krytycy bractw, ale także historycy. Jednak na żadnym uniwersytecie nie było bractw biorących udział w spaleniu książek i tylko w Berlinie w spaleniu książek brała udział cała działalność bractw.

4. Zasady i postanowienia z 18 października 1817

Po święcie w Wartburgu, z pomocą profesora Heinricha Ludena, wyrażone idee zostały podsumowane w programie, który historyk konstytucji Ernst Rudolf Huber określił jako „pierwszy program partii niemieckiej”, m.in.:

- Rozłam polityczny w Niemczech powinien ustąpić miejsca jedności politycznej, religijnej i gospodarczej.

- Niemcy powinny stać się monarchią konstytucyjną. Ministrowie powinni odpowiadać przed przedstawicielami narodu.

- Wszyscy Niemcy są równi wobec prawa i zgodnie z niemieckim kodeksem mają prawo do publicznego procesu przed ławą przysięgłych.

- Całą tajną policję należy zastąpić organami regulacyjnymi władz lokalnych.

- Bezpieczeństwo osobiste i majątkowe, zniesienie przywilejów z tytułu urodzenia i pańszczyzny muszą być zapewnione konstytucyjnie, podobnie jak specjalne wsparcie klas dotychczas uciskanych.

- Stałe armie zostają zastąpione powszechnym poborem.

- Wolność słowa i wolność prasy muszą być zagwarantowane konstytucyjnie.

- Nauka ma służyć życiu, a przede wszystkim studiować moralność, politykę i historię.

- Należy położyć kres wszelkim podziałom na uniwersytetach; tajne stowarzyszenia nie mogą istnieć itd.

Literatura:

1. H. Münkler, Die Deutschen und ihre Mythen, 2008, 318.

2. W. Treß, Wartburgfest. In: W. Benz (Hrsg.) Handbuch des Antisemitismus, Bd. 4: Ereignisse, Dekrete, Kontroversen, 2011, 435.

3. A. L. Heinemann, Studenten im Aufbruch – die Entstehung der Jenaer Urburschenschaft und das Wartburgfest als mediale Inszenierung. In: H. Lönnecker (Hrsg.): „Deutschland immer gedient zu haben ist unser höchstes Lob!“ Zweihundert Jahre Deutsche Burschenschaften. Eine Festschrift zur 200. Wiederkehr des Gründungstages der Burschenschaft am 12. Juni 1815 in Jena, 2015, 57.

4. Ch. Clark, Iron kingdom, The rise and fall of Prussia, 1600-1947, 2008, 896ff.

5. R. J. Evans, La nascita del Terzo Reich, 2010.

6. L. K. Thomsen, Revolutionære idéer: Wartburgfest 1817 i en europæisk kontekst, 2023, 15ff.

7. M. L. Sørensen, Fra Wartburg til Berlin: Den tyske nationalismes udvikling, 2022, 42-56.