Antyklerykalizm w późnym średniowieczu

Antyklerykalizm to termin, który pojawił się w okresie Oświecenia, a w XIX wieku stał się hasłem bojowym, który pomógł wypchnąć religię z życia publicznego. Odnosi się do stanowiska motywacji antyelitarnej we wspólnotach religijnych, skierowanej przeciwko duchowieństwu.

Księża, mnisi, biskupi, kardynałowie i papież byli obrażani i znieważani w późnym średniowieczu, czasami grożono im lub atakowano fizycznie, ponieważ zaniedbywali swoje obowiązki służbowe i prowadzili życie niezgodne z wymogami moralnymi duchowieństwa. Zakonnicy korzystali z przywilejów ekonomicznych w miastach i sprawowali własną jurysdykcję, księża byli zwolnieni ze służby wojskowej i namawiali tych, którzy mieli umrzeć na łożu śmierci, aby przekazali swoje dobra Kościołowi, przez co ci, którzy przeżyli, często znajdowali się w trudnej sytuacji ekonomicznej. Takie doświadczenia rodziły zazdrość, złość i wściekłość, a świeckim coraz trudniej było powierzyć opiekę nad swoim zbawieniem tym, którzy dominowali nad nimi od kołyski aż po grób i ostatecznie sprowadzili ich na manowce. Jak pisał francuski filozof Michel Foucault, nie „pozwolenie sobie na takie rządzenia” było punktem wyjścia współczesnej krytyki władzy autorytarnej i represyjnej – najpierw duchowej, a potem także świeckiej. W ten sposób antyklerykalizm rozwinął się z głębokiej troski świeckich o ich zbawienie. Nie chcieli zlikwidować duchowieństwa, a jedynie przywołać ich do obowiązków duchowych i nadal żywić nadzieję na zreformowanie duchowieństwa.

Giovanni Boccaccio (1313-1375)

„Dekameron” (wł. Il Decamerone, z greckiego δέκα déka „dziesięć” i ἡμέρα hēméra „dzień”) to zbiór 100 nowel Giovanniego Boccaccio. Powstał najprawdopodobniej pomiędzy 1349 a 1353 rokiem. Tytuł oznacza – zaczerpnięty z języka greckiego – „pracę dziesięciodniową”. Jest to dzieło definiujące styl renesansu, które stało się wzorem dla prawie wszystkich innych zachodnich zbiorów opowiadań.

Boccaccio przenosi fabułę do wiejskiego domu na wzgórzach Florencji (na przedmieściach Fiesole), trzy kilometry od ówczesnego centrum Florencji. Siedem kobiet i trzech młodych mężczyzn uciekło do tego wiejskiego domu przed zarazą (czarną śmiercią), która nawiedziła Florencję wiosną i latem 1348 roku. W wiejskim domu uchodźcy próbują zabawiać się nawzajem, dlatego codziennie jest wybierana królowa lub król, który definiuje temat. Każdy obecny musi wymyślić jakąś historię na ten temat i ją opowiedzieć. Każdy dzień kończy się śpiewem canzone. Po dziesięciu dniach i dziesięciu razy dziesięciu nowelach grupa wraca do Florencji.

Cykliczna struktura utworu nawiązuje do znaczenia starożytnej sakralnej liczby dziesięć, którą Bonawentura określił mianem numerus perfectissimus, czego wzorem jest „Boska Komedia” Dantego, podzielona na sto pieśni.

Dekameron, artysta nieznany

Przedstawienie zarazy we Florencji jest przytłaczająco realistyczne i szczegółowe. Do dziś służy jako źródło historyczne na temat tej epidemii. Wstęp niewątpliwie można zinterpretować jako memento mori (= pamiętaj, że umrzesz), które pojawia się na początku noweli, opowiedzianych w sposób beztroski i wesoły. Opowiadają je młodzi ludzie w kultywowanej atmosferze wiejskiego domu, w otoczeniu bujnych ogrodów, podczas zabawy i tańca. Ponieważ tematyka opowiadań jest zmienna i ogólna, powstaje wiele różnych historii, subtelnych lub szorstkich, tragicznych lub komicznych. Rozgrywa się w nich cały teatr świata, którego bohaterami są sułtani i królowie, a także rolnicy, rzemieślnicy i łotrzykowie. Lokacje obejmują także niemal cały znany wówczas świat. Ludzie Kościoła, a zwłaszcza mnisi, zwykle wypadają szczególnie źle. Przede wszystkim przedstawienie duchowieństwa, a początkowo mniej erotyzmu niektórych nowel, doprowadziło później do odrzucenia Boccaccia przez Kościół. Wolność seksualna i przyjemności zmysłowe często są stawiane ponad chrześcijańską naukę moralną, np. gdy opowieść kończy się słowami (III.3): „Ale wtedy wiedzieli, jak to zorganizować, aby bez pomocy księdza mogli spędzić o wiele więcej noce w tej samej radości, do której szczęścia niech Bóg wkrótce dopomoże mnie i innym duszom chrześcijańskim (…) w swoim miłosierdziu”, przy czym „radość” lub „szczęście” w tym przypadku oznacza cudzołóstwo. Aż do XX wieku twórczość Boccaccia była wielokrotnie uznawana za obraźliwą. Na przykład amerykańskie władze celne usunęły ze zbioru nowel obsceniczne sceny i dopiero w 1931 roku poszczególne stany miały możliwość samodzielnego podjęcia decyzji o zakazie publikacji książki.

Hans Böhm (Hans Behem; 1458-1476)

Wiosną 1476 roku niepozorny wcześniej pasterz Hans Böhm wezwał ludność do pielgrzymki do Niklashausen. Obiecał pielgrzymom całkowite odpuszczenie grzechów w imię Dziewicy Marii. Głosił także społeczną równość ludzi, wspólną własność i sąd Boży nad próżnością i nienasyconą chciwością książąt i wysokiego duchowieństwa. Jego kazania poruszały duszę ludu, tak że entuzjastyczni słuchacze czcili go jako „świętego młodzieńca” i „proroka”. Mówi się, że w ciągu krótkich trzech miesięcy zyskał ponad 70 000 zwolenników. Władze kościelne i świeckie z wielkim niepokojem śledziły rodzący się ruch masowy. Na rozkaz księcia-biskupa Würzburga Rudolfa II von Scherenberga Hans Böhm został aresztowany, skazany na śmierć jako heretyk w procesie zbiorczym i spalony na stosie w Würzburgu 19 lipca 1476. W związku z jego schwytaniem doszło do krótkiego, spontanicznego masowego protestu wśród frankońskiej ludności wiejskiej.

Johann Pupper von Goch (1410-1475)

Był późnośredniowiecznym teologiem, uważanym za reformatora kościoła. W 1451 roku założył klasztor augustianek kanoniczek w Thabor niedaleko Mecheln. Jego dzieła, które od 1520 roku wydawał Cornelius Grapheus, zaliczane są do pism przedreformacyjnych. Począwszy od Augustyna z Hippony Goch bliski był ideom devotio moderna, nominalizmu i Braci życia wspólnego oraz krytykował ideę sprawiedliwości przez uczynki (meritum de condigno) na rzecz słuszności zasługi zależnej od wolnego przyjęcia Boga (meritum de kongruo). Jego teologię charakteryzuje krótka formuła „Od Boga, przez Boga, do Boga”.

Johann Wessel von Gansfort (1419-1489)

Zwolennik platonizmu i humanista, prekursor Reformacji. Współcześni uhonorowali go tytułami Lux mundi (Światło Świata) i Magister Contrictionis (Mistrz Sprzeczności) za wnikliwe argumentowanie przeciwko autorytetom, zwłaszcza Tomasza z Akwinu.

Johann Ruchrath von Wesel (1425-1481)

Od 1440 roku Wesel studiował na uniwersytecie w Erfurcie, gdzie w 1445 roku uzyskał tytuł magistra, a wkrótce potem także duchownego. Już jako licencjat zaczął wykładać publicznie, poświęcił się studiom teologicznym i 15 listopada 1456 roku uzyskał stopień doktora teologii. Wkrótce zyskał doskonałą reputację jako nauczyciel akademicki. Jednocześnie wygłaszał kazania. W latach 1456-1457 był proboszczem w Erfurcie. Około 1460 roku został mianowany kaznodzieją w rezydencji arcybiskupiej w Moguncji, a następnie wysłany do Wormacji, gdzie w latach 1463-1477 pracował jako kaznodzieja katedralny.

Kiedy w 1450 roku papież Mikołaj V ogłosił rok jubileuszowy, w 1451 roku do Erfurtu przybył kardynał Nikolaus von Kues, „aby ogłosić odpusty i łaski roku jubileuszowego”. Johann von Wesel napisałtraktat przeciwko odpustom zatytułowany „Disputatio adversus indulgentias” (Dysputa przeciwko odpustom). W swojej pracy stwierdza, że ​​tylko Bóg może przebaczyć grzech i zatrzeć winę swoją łaską. Z drugiej strony człowiek może odpuścić grzechy tylko wtedy, gdy sam został znieważony. Jeżeli jednak grzesznik naruszy przykazania Boże, żaden kapłan nie będzie mógł tych grzechów odpuścić. Wesel wyraźnie stwierdza też, że ani Pismo Święte, ani przemówienia Jezusa nie wspominały o odpustach. Pogląd ten, a także inna praca skierowana przeciwko twierdzeniom papiestwa o autorytecie, obowiązkach i mocy duchowych pasterzy, którą opublikował z okazji inauguracji roku jubileuszowego w Wormacji, spowodowała jego zwolnienie i przeniesienie jako proboszcza katedralnego do Moguncji w 1477 roku. W swoim piśmie opisał swój pogląd, zgodnie z którym prawdziwy papież to ktoś, kto „poucza nas słowem Bożym, […] jest też człowiekiem niewykształconym i najniższym wśród ludu”. Z drugiej strony „potrójna korona (= tiara), lśniące byki, pyszne kapelusze są winne tego, że pokorni gardzą Słowem Bożym”.

W lutym 1479 roku, po uwięzieniu w późniejszym klasztorze jezuitów, Wesel został postawiony przed herezyjny sąd żebrzących mnichów w Moguncji i zmuszony do wycofania swoich tez przez wielkiego inkwizytora papieskiego Gerharda von Eltena wraz z Jakobem Sprengerem. Pisma zawierające jego nauki zostały spalone. Mówi się, że niektóre egzemplarze przetrwały. Wesel przebywał w klasztorze augustianów jeszcze przez dwa lata, aż do swojej śmierci w 1481 roku.

Literatura:

1. J. M. Stayer, Anticlericalism: A Model for a Coherent Interpretation of the Reformation, in: Hans R. Guggisberg und Gottfried G. Kroedel (Hg.), The Reformation in Germany and Europe: Interpretations and Issues, 1993, 39 – 47.

2. P. A. Dykema und H. A. Oberman (Hg.), Anticlericalism in Late Medieval and Early Modern Europe, 1993.

3. K.-H. Kleber, Johannes Ruch(e)rath (auch Rich(e)rath) von Wesel (de Vesalia). In: Biographisch-Bibliographisches Kirchenlexikon (BBKL), 1992, Bd. 3, 615-617.

4. P. Schwarz Lausten, ”Jeg er købmand og ikke filosof”: Sex, handel og venskab mellem kristne og muslimer i Boccaccios Decameron, 2017, 53-70.