John Knox

John Knox (1514-1572)

Niewiele wiadomo o wczesnych latach życia tego przywódcy ruchu reformacyjnego w Szkocji i twórcy narodowego protestanckiego Kościoła Szkocji. Urodził się w 1514 roku w Giffordgate, kształcił na renomowanym uniwersytecie St. Andrews. Wydaje się prawdopodobne, że rodzina należała do szlachty. Jego dziadkowie i ojciec walczyli przeciw oddziałom Henryka VIII pod Flodden.

W 1540 roku został wyświęcony na kapłana katolickiego. Ze źródeł wynika, że w tym czasie był wysoko oceniany przez władze kościelne i do 1543 roku nauczał, ciesząc się poparciem hierarchii katolickiej. W ciągu dwóch kolejnych lat rozpoczął działania zmierzające do reformy Kościoła zgodnie z założeniami protestantyzmu. W grudniu 1545 poznał Georga Wisharta, wówczas niekwestionowanego przywódcę ruchu protestanckiego w Szkocji, odbywającego właśnie podróż misyjną po krainie Lothian. Knox postanowił towarzyszyć kaznodziei i gdy w następnym roku oskarżono Wisharta o herezję i spalono na stosie, Knox stanął na czele ruchu reformacyjnego. Od tej pory ukrywał się.

Szkocja była wówczas pogrążona w głębokim kryzysie religijnym. Prokatolicka Francja zyskiwała tam coraz to nowych sprzymierzeńców, również na dworze królewskim. W 1547 wojska francuskie brały nawet udział w oblężeniu okupowanego przez protestantów zamku w St. Andrews. Nieco wcześniej Knox, pod opieką którego pozostawało kilku pochodzących ze szlachty chłopców, ponaglany przez swych mocodawców, udał się na zamek, aby tam czuwać nad dalszą edukacją swych podopiecznych. W efekcie, zarówno jego, jak i wielu innych, wzięto do niewoli i wywieziono na galery do Francji, skąd został zwolniony dopiero półtora roku później, po interwencji ze strony Anglii. Doświadczenia z tego okresu utwierdziły go w przekonaniu, że Bóg powierzył mu misję kaznodziei i przywódcy ruchu reformacyjnego w Szkocji, chociaż w swych młodzieńczych planach nie brał pod uwagę kariery uczonego i nauczyciela. W tych latach król Anglii i zdecydowany zwolennik protestantyzmu Edward VI, szukając oparcia dla programu reform, postanowił uciec się do autorytetu dysponujących siłą przekonywania kaznodziejów. Knox został członkiem elitarnej grupy duchownych posiadających specjalne upoważnienia, a wysłany do Berwick-on-Tweed w północnej Anglii, przywrócił tam spokój i założył zbór protestancki. W tym czasie pełnił też funkcję nadwornego kaznodziei królewskiego i nauczał na obszarze niemal całej Anglii. Niektórzy z duchownych anglikańskich opowiadali się za postawą klęczącą podczas rozdawania komunii. Knox i jego zwolennicy uważali ten gest za bałwochwalstwo. Po śmierci młodocianego Edwarda VI na tron Anglii wstąpiła gorliwa katoliczka Maria Tudor. Knox zbiegł wtedy do Genewy, gdzie poznał Jana Kalwina. Podczas jednego z ich pierwszych spotkań, szkocki reformator zadał przywódcy reformacji w Genewie cztery pytania: czy nieletni może być wyjęty spod Prawa Bożego, czy kobieta ma prawo rządzić i przekazywać władzę swojemu mężowi, czy ludzie powinni być wierni bezbożnym i bałwochwalczym władcom oraz jak winna postępować grupa pobożnych chrześcijan, gdy stawia im opór bałwochwalczy władca. Kalwin dał mu bardzo ostrożne odpowiedzi, odsyłając Knoxa do reformatora Zürichu, Heinricha Bullingera. Szkot nauczał krótko we Frankfurcie nad Menem a po powrocie do Genewy wybrano go na wniosek Kalwina na stanowisko ministra. Tu urodzili się dwaj synowie reformatora, Nathaniel i Eleazar. Na prośbę Kalwina Knox nauczał w tzw. Audytorium Kalwina na użytek angielskich i włoskich zborów reformowanych. W 1559 roku powrócił do Szkocji, gdy na tronie angielskim zasiadła zwolenniczka protestantyzmu, Elżbieta I zwana Wielką. 1 sierpnia 1560 roku szkocki parlament wezwał Johna Knoxa i pięciu ministrów do opracowania nowego wyznania wiary. W ciągu czterech dni zostało ono sformułowane, poddane pod głosowanie i zaaprobowane. Tego samego roku, w grudniu zmarła żona reformatora, Margery, pozostawiając mu pod opiekę ich (dwóch trzy- i dwuletniego) synów. Jan Kalwin, który stracił swoją małżonkę w 1549 roku, wysłał do Szkocji list z kondolencjami.

15 stycznia 1561 parlament zwołał posiedzenie w sprawie opracowanej przez Knoxa i pięciu ministrów tzw. Księgi Posłuszeństwa (Book of Discipline) opisującej organizację nowo powstałego narodowego prezbiteriańskiego Kościoła Szkocji (Church of Scotland, the Kirk). Według niej każda kongregacja (wspólnota) miała swobodę wyboru i odrzucenia pastora a ten raz wybrany nie mógł zostać zwolniony. Parafie miały być samowystarczalne na tyle na ile to możliwe. Szkocji parlament odrzucił ten pomysł, głównie ze względów finansowych. Kościoła Szkocji finansowano zatem nie z pieniędzy rządowych a z dawnych majątków kościoła katolickiego.

26 marca 1564 52-letni Knox poślubił 17-letnią córkę swojego przyjaciela, Margaret Stewart, co wywołało skandal obyczajowy. Bardzo niewiele szczegółów znanych jest z ich życia. Mieli trzy córki: Marthę, Margaret i Elisabeth. Kolejne lata piętrzyły tylko niepokoje religijne w Szkocji związane z osobą kolejnej katolickiej władczyni tego kraju, Marią Stuart. W 1570 wybuchła wojna domowa. John Knox zmarł 24 listopada 1572 roku. Przy jego łożu była obecna jego młoda żona, która czytała mu Pierwszy List do Koryntian Apostoła Pawła. Śmierć szkockiego reformatora odnotowało niewielu. Najważniejszym utworem Knoxa była praca pt. „History of Reformation in Scotland" ("Historia reformacji w Szkocji"). Miejsce jego spoczynku wyznacza dziś żółta linia i pamiątkowa tablica znajdującego się na tyłach głównego obiektu sakralnego Kościoła Szkocji w Edynburgu, Katedry Świętego Idziego (St. Giles´ Cathedral) parkingu (pod numerem 23).

Literatura:

1. J. E. A. Dawson, John Knox, 2015, 14, 150, 290-301.

2. R. Marshall, John Knox, 2000, 85-86.

3. M.-L. Ehrenschwendtnerm Knox, John. In: Religion in Geschichte und Gegenwart (RGG). 4. Auflage. Bd. 4, 2001, 1465–1466.

4. J. K. Cameron, Knox, John (ca. 1514–1572). In: Theologische Realenzyklopädie (TRE). Bd. 19, 1990, 281–287.