Mennonici w Polsce

Pomnik Menno Simonsa w Mątawach. Foto: pl.wikipedia

Wczesne osadnictwo mennonickie zaistniało w XVI wieku na Żuławach Wiślanych oraz dalej na południe w Dolinie Dolnej Wisły. Dało ono początek tzw. kolonizacji olęderskiej. Mennonici zasiedlali tereny niezamieszkane, specjalizowali się w regulacji rzek, innych zbiorników wodnych, osuszaniu bagien Rozwojowi ich osadnictwa sprzyjało m.in. wprowadzenie na mocy Konfederacji warszawskiej (1573) szerokiej tolerancji religijnej. Na przestrzeni stuleci części tego środowiska udawały się na emigrację, m.in. do USA, Rosji, Kanady i Ameryki Południowej. Ostatnie rdzenne grupy mennonickie z terenu Polski w granicach ustalonych po II wojnie światowej opuściły terytorium państwa w latach 40. XX w.

Pod koniec XVIII stulecia w ramach kolonizacji józefińskiej osadnictwo mennonickie rozpoczęło się na terenie Galicji (głównie w okolicach Lwowa). Większość wiernych skupiła się później w gminie Kiernica-Lwów.

Ukaz carski z dnia 8 lutego 1849 r. – Ustawa dla Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w Królestwie Polskiem (Dz. Pr. z 1849 r. Nr 129 t. 42) podporządkował mennonitów w tzw. Królestwie Kongresowym władzom Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego. Stanowił o tym art. 1 tego aktu prawnego w słowach: „Konsystorz Ewangelicko-Augsburski będzie się również trudnić sprawami Hernhutów, czyli Braci Morawczyków i Menonistów w Królestwie zamieszkałych, podług dotychczasowego porządku”

W II Rzeczypospolitej istniało 6 gmin mennonickich. Gminy mennonickie w Polsce w okresie międzywojennym nie tworzyły jednej organizacji. Okazją do wspólnego spotkania ich przedstawicieli była Zgromadzenie Światowej Konferencji Mennonickiej mające miejsce w Gdańsku w dniach od 31 sierpnia do 3 września 1930. Liczbę mennonitów w Polsce międzywojennej Oskar Bartel oceniał na ok. 1000 osób. Peter J. Klassen uważa, że na samych terenach nadwiślańskich żyło w tych latach „tysiące mennonitów”.

W czasie okupacji hitlerowskiej młodzi mennonici byli wcielani do Wehrmachtu. Osoby odmawiające służby wojskowej osadzano w obozach koncentracyjnych.

Po zakończeniu II wojnie światowej mennonici zostali uznani przez władze polskie za ludność niemiecką i podlegali wysiedleniu. W 1947 wydalono Cornelusa Dirksona, starszego gminy z miejscowości Jezioro. Do grona badaczy dziejów mennonitów na ziemiach polskich zaliczają się m.in. Edmund Kizik, Wojciech Marchlewski, Peter J. Klassen i Henryk Ryszard Tomaszewski.


Literatura:

1. H. R. Tomaszewski, Wspólnoty chrześcijańskie typu ewangeliczno-baptystycznego na terenie Polski w latach 1858–1939, Warszawa 2006, s. 73.

2. W. Marchlewski, Marchlewski, Mennonici w Polsce (o powstaniu społeczności mennonitów Wymyśla Nowego), „Etnografia Polska”, t. XXX: 1986, z. 2, s. 144.

3. P. J. Klassen, Ojczyzna dla przybyszów. Wprowadzenie do historii mennonitów w Polsce i Prusach, tłum. Aleksandra Borodin, Warszawa 2002; Peter J. Klassen, Mennonici na Żuławach, w: Mennonici na Żuławach. Ocalone dziedzictwo, Gdańsk 2007; Menonici w Polsce i Prusach w XVI–XIX w., Toruń 2016.