Reformacja motorem wzrostu piśmiennictwa i czytelnictwa

Ruch reformacyjny na nowo zdefiniował znaczenie Słowa Bożego. Zgodnie z nauką Doktora Marcina Lutra jest Ono jedynym środkiem Łaski Bożej a Kościół genetycznie zależy od Niego. Według wittenberskiego teologa Kościół istnieje tam, gdzie czysto i wiernie zwiastuje się Słowo Boże. To Pismo stanowi jedyny autorytet moralny i według reformatorów każdy chrześcijanin powinien zmierzyć się z nim samodzielnie. W uniwersalistycznym Kościele tylko nieliczni umieli czytać i pisać. Ewangelicka indywidualizacja stała się bezpośrednim motywem walki z powszechnym analfabetyzmem w Europie XVI wieku. Wzrost piśmiennictwa i czytelnictwa współzależał od stopnia wykształcenia jednostki, które to w ramach wdrażania idei reformacyjnych uległo w krótkim czasie rozkwitowi. Dzięki wynalazkowi Jana Gutenberga powstawały coraz to liczniejsze drukarnie i pisma, a później Biblia Lutra nie była towarem niemożliwym z uwagi na brak do kupienia. W pierwszym dziesięcioleciu od jej powstania sprzedano milion egzemplarzy, czyli co dziesiąty żyjący wtedy Niemiec posiadał Biblię na własny użytek. Zmiany te były prawdziwą rewolucją obyczajową i...techniczną. Również liczne traktaty i pisma czołowych przedstawicieli reformacji (Lutra, Kalwina, Melanchtona itd.) cieszyły się dużą popularnością wśród wiernych. Rola Biblii jako najważniejszej księgi w domu była jednak niepodważalna. W czasie ortodoksji luterańskiej (1550-1780) stała się dobrem, o które dbali wszyscy członkowie rodziny. W środowiskach pietystycznych i konserwatywnych kalwińskich do dziś nieobcy jest zwyczaj całowania Biblii, gdy ta przypadkowo spadnie np. ze stołu, by - jak w przypadku całowania chleba w podobnej sytuacji - nigdy nie zabrakło Słowa Bożego na co dzień. Nawet uboga rodzina posiadała egzemplarz Pisma Świętego, nierzadko była o jedyna książka w domu. Czasem, jak pokazują badania historyczne, rolnicy posiadali w XIX wieku wydanie bajek braci Grimm.

Z biegiem lat tworzyły się nurty pobożnościowe w protestantyzmie, które wydawały kolejne publikacje. Nie każdy mógł sobie pozwolić finansowo na kupno wielu pozycji literaturowych, dlatego też powrócono do antycznej idei tworzenia bibliotek. Okres reformacji bardzo wyraźnie wpłynął na rozwój bibliotek miejskich. W XVII-XVIII wieku niektóre biblioteki np. możnowładców stawały się bibliotekami publicznymi, były szerzej dostępne i ogólnonarodowe (biblioteki fundacyjne). W Oświeceniu przy instytucjach naukowych zaczęły powstawać pierwsze biblioteki specjalne. Wraz z sekularyzacją zakonów ich księgozbiory zasiliły biblioteki świeckie. Tworzenie tego typu ośrodków uznawano za działalność filantropijną, na rzecz społeczności. W XVIII-XIX wieku, kiedy nastąpił gwałtowny rozwój nauki, zaczęły powstawać biblioteki towarzystw naukowych. W XIX wieku i początku XX wraz z upowszechnieniem się nauki biblioteki uzyskały rangę instytucji społeczno-kulturalnych o charakterze publicznym. Biblioteki i ich funkcję stawały się coraz bardziej zróżnicowane. Powstały i rozwijały się biblioteki powszechne. Organizowano biblioteki narodowe, parlamentarne, władz i urzędów. Powstają nowe typy bibliotek specjalnych: dla niewidomych, dla dzieci, czy szpitalne. Jednym z chyba najpiękniejszych tego rodzaju ośrodków jest Biblioteka Księżnej Anny Amalii, założona w 1691 roku jako „biblioteka książęca” przez księcia Wilhelma Ernesta I w Weimarze. Z okazji jubileuszu 300-lecia, w 1991 roku otrzymała nazwę Herzogin-Anna-Amalia-Bibliothek, na pamiątkę księżnej Anny Amalii, która była jej największym mecenasem. Biblioteka posiada ponad milion książek - główny nacisk położono na niemiecką kulturę i historię literatury w okresie od 1750 do 1850 roku. Do najcenniejszych należy około 2000 rękopisów ze średniowiecza m.in. Ewangeliarz Karolingów z IX wieku (najstarszy w zbiorach) i 427 inkunabułów. Wśród obszernych zbiorów znajdują się broszury jak i książki z okresu reformacji. Najcenniejsza z nich to Biblia przetłumaczona przez Marcina Lutra z 1534 roku. Ponadto jest tam 10 000 map i 27 globusów jak również tzw. Faust-Sammlung oraz biblioteki rodziny von Arnim, Liszta, Nietzschego, Niemieckiego Towarzystwa Shakespeara. Od 1998 roku stanowi część zespołu „klasyczny Weimar" wpisanego na listę światowego dziedzictwa UNESCO.

Czołowi przedstawiciele Reformacji w XVI wieku doprowadzili do rozwoju nowożytnej epistolografii. Do dziś zebrano 2585 listów autorstwa Doktora Lutra zebranych w Edycji Weimarskiej (Weimarer Ausgabe, WA) w kategorii WA BR a także 926, których był adresatem. Mają one różny charakter i treść: wittenberski teolog pisał do książąt, kardynałów, swych współpracowników oraz przyjaciół. Często zawierają one program odnowy Kościoła, czasem Reformator wspomina w nich jakieś wydarzenie z życia, jak na przykład to, że syn Johannes jako dziecko wypróżniał się po kątach domostwa (WA BR 4, 1160, 26-28), niekiedy nawet pozwala sobie na luźne refleksje o seksualności człowieka, jak np. w listach do Jerzego Spalatina. Prawie zawsze Doktor Luter umieszczał w prawym górnym rogu kartki nazwę miejscowości, z której pisał i datę. Ta forma przetrwała do dzisiaj...

Reasumując, zainicjowany ideowymi podwalinami reformacji wzrost piśmiennictwa i czytelnictwa przyczynił się znacznie do likwidacji analfabetyzmu w Europie. W krajach protestanckich liczna osób nieumiejących dziś czytać jest najniższy na świecie i nie przekracza 2%. Poważne wyzwanie cywilizacyjne stanowi tzw. analfabetyzm wtórny. A może dlatego, że rola Biblii tak diametralnie zmieniła się?

Literatura:

1. Stary Testament. W: Paul Achtemeier (red. naukowa): Encyklopedia Biblijna”, 2004, 1137–1138.

2. M. Brecht: Das Aufkommen der neuen Frömmigkeitsbewegung in Deutschland. In: Geschichte des Pietismus. Bd. 1, 1993, 130–151.

3. Herzogin Anna Amalia Bibliothek. Abgerufen am 2. Februar 2017.

4. M. Döbert, P. Hubertus: Ihr Kreuz ist die Schrift. Analphabetismus und Alphabetisierung in Deutschland. Bundesverband Alphabetisierung, Münster / Klett-Cotta, 2000.