Akademicka działalność wittenberskiego Reformatora
rozpoczęła się wraz ze zdobyciem tytułu doktora teologii. Zgodnie z
obowiązującą wtedy tradycją miał on prawo prowadzić nie tylko wykłady, ale też
dysputy naukowe. Poprzez formułowanie tez poddawanym dyskusjom Marcin Luter
mógł efektywniej docierać ze swymi poglądami aniżeli podczas wykładów
uniwersyteckich. W trakcie rozmowy przedstawiano je, a studenci, bądź osoba
zgłoszona do promocji danego tytułu wykazywała się umiejętnością teologicznego
argumentowania. Dzięki temu możliwa była obrona poszczególnych tez z jednej
strony, z drugiej - podczas dysputy miało też miejsce ich krytyczne
weryfikowanie.
Marcin Luter i jego uniwersyteccy koledzy wprowadzali celowo
nauki reformacyjne poprzez ich argumentacyjno-krytyczne sprawdzanie w trakcie
dysput, jako że formułowane z tej okazji tezy szybciej trafiały do grona
zainteresowanych aniżeli treść konkretnych wykładów - było w zwyczaju, iż
podawano je w formie druku do publicznej wiadomości jeszcze przed daną debatą
tak, by społeczność akademicka mogła zająć odpowiednie stanowisko. W czasach
Lutra podane punkty dyskusyjne drukowano w formie plakatu wywieszanego na
budynkach uniwersyteckich.
XVI wieku rozróżniano dwa typy dysput naukowych:
- disputatio circularis: odbywały się regularnie jako
planowe zajęcia uniwersyteckie jedynie dla studentów;
- disputatio pro gradu: związane z obowiązkowym uzyskaniem
stopnia akademickiego, posiadały najczęściej bardziej otwarty charakter. Osoba
starająca się o promocję występowała jako defensor (obrońca) lub respodens (krytyk)
krytycznych argumentów wysuwanych przez profesora w sformułowanych tezach,
występującego w roli prezesa (praeses) dyskusji, który ją prowadził i zamykał.
Oprócz tych dwóch typów debat powstał spontanicznie trzeci
rodzaj, który widzimy podczas planowanej rozmowy nad słynnymi 95 tezami z
31.10.1517. Prawdopodobne wywieszenie ich na drzwiach Kościoła Zamkowego,
będącego wówczas kościołem uniwersyteckim, miało zaangażować nie tylko społeczność
akademicką do rozmowy na istotne dla Marcina Lutra problemy chrześcijaństwa, ale
też wiernych z Wittenbergi i przybyłych do miasta na dzień wystawienia zbioru
relikwii elektora Fryderyka III Mądrego (1.11), zaś gospodarzem debaty stał się
nie konkretny profesor, a cała alma mater. Podobny charakter miały dysputy: Heidelberska
z 26.04.1518 oraz mniej znana, z 4.10.1519, zorganizowana przez wittenberskich
franciszkanów (WA 59, 678-697).
Na druku tez, zwanym przedskryptem, służącym promocji
akademickiej, podawano do wiadomości
nazwisko prezesa dysputy, defensora/respondensa a także jej termin. Przy
debatach odbywających się regularnie przedskrypt pojawiał się z reguły na kilka
godzin przed ich prowadzeniem, jako że
ich termin był prawdopodobnie podawany z małym wyprzedzeniem, najczęściej z
początkiem tygodnia. Stanowisko krytyczne definiowano, wychodząc ze
scholastycznej szkoły ujmowania problemu, jako quaestatio. Rozwiązaniem danej
kwestii były conclusiones w formie tez mogących ulec uzupełnieniu o tzw.
corollarium (lub w liczbie mnogiej: corollaria). Zgodnie z takim kanonem przebiegła
pierwsza dyskusja naukowa Marcina Lutra 25.09.1516 (disputatio pro gradu dla
Bartholomäusa Bernhardiego z Feldkirch, tezy wydrukowano 19.09.). Dyskusje „De naturali potentia
voluntatis hominis" z 1519 roku (WA 6, 32) oraz „Utrum opera faciant ad iustificationem" z
1520 roku (WA 7, 231f.) miały nieco mniej formalnych charakter, a podczas
dysputy „An libri
philosophorum sint utiles aut inutiles ad theologiam" z 1519 (WA 6, 29 i
WA 9, 978) zagadnienie teologiczne nie wiązało się bezpośrednio z
przygotowanymi tezami, a ich treść stanowiła uzupełnienie quaesio. Marcin Luter
niezwykle rzadko podawał do druku stanowisko krytyczne swoich tez.
Dysputy uniwersyteckie miały w swej tradycyjnej formie spełniać
dwa podstawowe cele:
- exercitii causa: jako ćwiczenie argumentacji własnego
stanowiska;
- inquirendae veritatis causa: możliwość uzasadniania i
oceny prawdy teologicznej.
W Wittenberdze wynik disputatio pro gradu osądzał dziekan
wydziału teologicznego a podawał je do wiadomości publicznej kilka dni później
w formie aktu promocyjnego i wpisu do księgi urzędowej „Liber Decanorum". Okolicznościowe wpisy
Lutra z tych okazji w latach 1515, 1517 i 1520 znajdują się w WA 9, 306-309, a
z lat 1535-45, gdy był dziekanem wydziału teologicznego, w WA BR 12, 441-446. W
prowadzonych przez wittenberskiego Reformatora disputatio pro gradu chodziło do
1522 roku o zdobycie tradycyjnych tytułów naukowych poniżej tytułu
doktorskiego: sententiarus (25.09.1516 - WA 1, 145-151) i baccalaureus biblicus
(„Contra scholasticam
theologiam" z 4.09.1517 - WA 1, 224-228, „De fide infusa et acquisita z 3.02.1520 - WA 6, 85f.
88-98). W późniejszym czasie organizowano wittenberskie dysputy jedynie celem uzyskania
tytułu doktorskiego, jako że niższe stopnie teologiczne uznano za mało istotne.
Jak ważną rolę w upublicznianiu teologii reformacyjnej
odegrały zbiory druków wittenberskich tez, świadczy fakt, iż ich pierwsze
wydania ukazywały się poza Wittenbergą. Pierwsze dwa tego typu zbiory ujrzały
światło dzienne z początkiem 1521 roku, a ich drukarzami byli Jan Severz z Lejdy
i Pierre Vidoqué z Paryża. Ten sam niderlandzki drukarz upublicznił niedługo
potem zbiór przedstawionych dotychczas tez Marcina Lutra z jego drugim wykładem
na temat psalmów (WA 5, 392, 26-408, 12), który ukazał się w Paryżu w 1521 roku
jako wydanie drugie. W tym samym roku opublikowano treści wittenberskich tez w
Bazylei (Adam Petri). W tej samej oficynie wydano w 1522 roku szerszy, bo
zawierający tezy Lutra, Melanchtona i Karlstadta, zbiór. W 1530 roku pojawił się
drukiem zbiór tez dysputacyjnych Marcina Lutra z przedmową Filipa Melanchtona.
W 1534 ten sam wydawca podjął się upublicznienia tez autorstwa F. Melanchtona z
przedmową M. Lutra (WA 39 I; 2-4). Dwa małe zbiory tez Melanchtona i Lutra wydał
i przetłumaczył na język niemiecki Georg Spalatin w 1538 roku (WA 39 I, 183).
Marcin Luter uczestniczył w 50 dysputach naukowych, do których
przygotował odpowiednie tezy. Pierwsza z nich miała miejsce 25.09.1516 roku, a
ostatnia „De discintione
personarum in divinitate" - 3.07.1545. Obie miały charakter disputatio pro
gradu (pierwsza dla Bartholomäusa Bernhardiego, tytuł: sententiarus; ostatnia
dla Petrusa Hegemona, tytul: doctor theologiae). W latach 1516-22 wittenberski
Reformator brał udział w dwudziestu tego typu debatach, z czego najsłynniejsze
są:
- „Pro
declaration virtutis indulgentiarum" (WA 1, 233-238 i WA 9, 769);
przedstawione jako 95 tez w formie plakatu ok. 31.10.1517;
- Dysputa Heidelberska z 26.04.1518 (WA 1, 353-355);
- Dysputa Lipska z lipca 1519: Luter zareagował najpierw 12
tezami na przedskrypt Ecka (zawierający 12 tez) 4./5.02.1519 (WA 9, 210-212 i
WA BR 1; 315-319). Na drugi przedskrypt Ecka z 13 tezami Luter odpowiedział publikacją
z taką samą ilością tez w maju 1519 (WA 2, 158-161 i WA 9, 789). Protokół z
dyskusji znajduje się w WA 59, 433-605.
W latach 1533-45 Marcin Luter uczestniczył w trzydziestu
dysputach. Należą one do mniej znanych form działalności Odnowiciela Kościoła.
Wśród nich na uwagę zasługują:
- „De
iustificatione" (promocja Caspara Crucigera), „De ecclesia" (promocja Johannesa Bugenhagena) i „De traditionibus"
(promocja superintendenta Hamburga, Johannesa Äpinusa) z 17.06.1533 (Corpus
Reformatorum CR 12, 517-520);
- „De
homine" z 14.01.1536 (WA 39 I; 175-177);
- „De divinitate et humanitate Christi"
z 28.02.1540 (WA 39 II, 93-96);
- „Contra
Satanam et synagogam ipsius" z 1542 (WA 59, 720-723) - disputatio
circularis;
-„De unitate essentiae divinae" z
24.08.1543 (promocja Erasmusa Albera; WA 39 II, 253-255).
Uroczyste mowy wygłoszone przez Marcina Lutra podczas aktu
promocji zachowały się w dwóch przypadkach - z dysput z 11.09.1535 i 1.06.1537.
Do tradycji tego czasu należała tzw. Quaesio Academica, swoiste exposé problemu
teologicznego, przygotowanego przez prezesa debaty a odczytywanego przez aktualnie
najmłodszego studenta wydziału, na które osoba starająca się o tytuł doktorski
dawała odpowiedź. Całość uroczystości jest obszernie opisana w dziełach
Melanchtona (CR 10, 689-904). Do dziś zachowały się sformułowane przez Filipa
zaproszenia dziekana na uroczyste promocje w latach 1542-45, które wywieszano
(przybijano) na drzwiach uniwersytetu (WA BR 12, 435-440; WA BR 11, 175f.; WA
BR 10, 268f.) oraz świadectwa promocyjne dziekana wydziału, tj. Marcina Lutra
(WA BR 10, 92-95).
Szeroką wiedzę na ten temat można znaleźć w następujących
pozycjach literaturowych, z których czerpałem przy opracowaniu tego postu:
1) M. Siebeck
(Hrsg.), Luther Handbuch, 2017, 372-384;
2) B. Lohse,
Luther als Disputator, 1988, 250-264.
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz