Kto jest Żydem?

William Blake, Noemi prosi Rut i Orpę o powrót do Moabu, 1795

Na pytanie „? מיהו יהודי" (Kto jest Żydem?) nie ma jednoznacznej odpowiedzi, dlatego wzbudza ono wciąż emocji, jako że za Żyda można się uważać z powodu pochodzenia etnicznego, identyfikacji z kulturą i judaizmem, czasem tylko z jednego z tych powodów. Żydzi nie stanowią jednolitej grupy religijnej i etnicznej.

Nierozłączność religijnych i narodowych składników żydowskiej egzystencji była zasadą, której nie kwestionowano aż do końca XVIII wieku. Od tego czasu kwestia ta stawała się coraz bardziej kontrowersyjna w toku żydowskiej emancypacji i sekularyzacji.

Temat ten zwrócił uwagę opinii publicznej najpóźniej w 1962 roku, kiedy to kilka sądów w Izraelu zajmowało się judaizmem. Dotyczy to osób, które przeszły na judaizm, ale bez ortodoksyjnego rabina, oraz osób, których ojcowie są Żydami, podczas gdy ich matki, przynajmniej według poglądów ortodoksyjnych, nie są Żydówkami.

1. Judaizm

Dla żydów ortodoksyjnych Żydem jest tylko osoba, która ma ortodoksyjną matkę lub przeszła konwersję na judaizm. Za Żydów uważa się jednak wiele osób, które nie są żydami. Wiele osób, które uważają się z jakichś powodów za Żydów, nie jest uznawanych przez inne grupy lub instytucje. Dotyczy to na przykład Żydów reformowanych, którzy nawet pomimo etnicznego pochodzenia żydowskiego czasem nie są uznawani przez żydów ortodoksyjnych. Judaizm humanistyczny uznaje za Żyda osobę, która studiuje świecką i religijną tradycję żydowską i deklaruje się jako Żyd.

2. Konwersja na judaizm

Jest to proces przejścia na judaizm i przyjęcia do narodu żydowskiego, możliwy we wszystkich nurtach judaizmu dla wszystkich ludzi, niezależnie od pochodzenia i rasy, dlatego za Żydów uważa się także konwertytów i potomków dawnych konwertytów rasy czarnej, żółtej oraz Indian. Konwersja na judaizm jest czymś w rodzaju naturalizacji. Bejt Din, żydowski trybunał religijny, wystawia jako dowód certyfikat konwersji (Sztar geirut); jest to pojedyncza kartka, na której trzej Żydzi, będący członkami synagogi, oświadczają podpisami z datą, że dana osoba przeszła proces konwersji i jest członkiem narodu żydowskiego. Różne odłamy judaizmu mają różne zasady konwersji, a konwersje te nie są wzajemnie uznawane. Osoba, która przyjmuje judaizm, jest według Talmudu, najwyższego autorytetu judaizmu rabinicznego, takim samym Żydem jak osoba urodzona jako Żyd, chociaż często błędnie uważa się, że taka osoba nie jest Żydem, tylko przyjęła judaizm. Konwertyta może zostać rabinem, czytać publicznie w synagodze, sprawować wysokie funkcje w synagodze. Konwertyci na judaizm ortodoksyjny, konserwatywny i reformowany objęci są prawem imigracji do Izraela (Alija). Obecnie większość konwertytów to osoby, które chcą powrócić do żydowskich korzeni, a nie mają matki-Żydówki, oraz osoby, które chcą poślubić Żyda i dokonują konwersji z uwagi na niechęć rabinów wobec małżeństw mieszanych. W Stanach Zjednoczonych jest wiele osób, które wybrały judaizm z przyczyn ideowych, mimo braku żydowskich przodków. Przyjmuje się, że nie-Żyd sam powinien zgłosić taką chęć do rabina. W czasach rzymskich Żydzi często prowadzili aktywne akcje nawracania na judaizm. W czasach chrześcijańskich zaprzestali tej praktyki z uwagi na strach przed karami.

Judaizm ultraortodoksyjny wymaga spełnienia wszystkich halahicznych warunków konwersji. Za talmudyczną podstawę uważa się brit mila (rytualne obrzezanie), zanurzenie w mykwie, egzamin przed bejt dinem. Konwersje na tę odmianę judaizmu należą do rzadkości. Konwersja może zostać także cofnięta, jeśli z czasem konwertyta przestanie przestrzegać przepisów Halachy.

Konwersja w ramach judaizmu ortodoksyjnego umożliwia oficjalne uznanie kogoś za Żyda przez Izrael. Z reguły proces konwersji trwa wiele lat i często może kończyć się nawet dopiero po kilku niezdanych egzaminach przed bejt dinem. W Polsce takie konwersje przeprowadza Związek Gmin Wyznaniowych Żydowskich w RP oraz Chabad-Lubawicz. Wcześniej odprawiano trzykrotnie potencjalnego konwertytę. Obecnie rabini raczej po prostu rozmawiają na temat pobudek do konwersji. Konwersja trwa zwykle krócej, jeśli kandydat ma żydowskich przodków wśród dziadków lub ojciec jest Żydem. Konwersja może zostać także cofnięta, jeśli z czasem konwertyta przestanie przestrzegać przepisów Halachy. Dotyczy to na przykład pracy w szabat, poślubienia nie-Żyda, posiadania niekoszernych potraw w domu. W przypadku innych odmian judaizmu przepisy te nie są tak surowe.

Judaizm konserwatywny uważa się za bardzo nowoczesną ortodoksję. Konwersja wymaga zawsze obrzezania, zanurzenia w mykwie i egzaminu przed bejt dinem.

Konwersje w judaizmie reformowanym są uznawane w większości przypadków przez rabinów reformowanych i konserwatywnych, nie są zaś uznawane przez rabinów ortodoksyjnych. Konieczność obrzezania w judaizmie reformowanym zależy od rabina. Większość reformowanych rabinów w Stanach Zjednoczonych nie wymaga obrzezania, podczas gdy w Europie jest to praktykowanym zwyczajem. Także naczelny reformowany rabin Polski Burt Schuman przeprowadza tylko konwersje obrzezanych mężczyzn, niezależnie od wieku. Wyjątek od tej reguły stanowią jedynie przeciwwskazania medyczne, np. hemofilia. Ruch ten ma najbardziej zróżnicowane wewnętrzne podejście do konwersji. Niektórzy rabini wystawiają certyfikaty konwersji osobom, które przez pewien czas uczęszczały do synagogi i po pewnym czasie wyraziły chęć zostania Żydem, inni wymagają zanurzenia w mykwie, obrzezania i egzaminu przed bejt dinem. Ponieważ judaizm reformowany nie uważa Halachy za wiążącą, konwersja może zostać cofnięta tylko w wypadku, gdy osoba przejdzie na inną religię lub stanie się antysemitą. W Polsce takie konwersje przeprowadza Beit Kraków i Beit Polska (Beit Warszawa). Od 1994 roku dzięki staraniom izraelskiej lewicy konwersja ta daje prawo do obywatelstwa Izraela, chociaż w dowodzie taka osoba nie będzie miała narodowości żydowskiej, dopóki nie przejdzie konwersji ortodoksyjnej. Problem ten jednak dotyczy także imigrantów z ZSRR, którzy nie mają ortodoksyjnej żydowskiej matki.

Judaizm rekonstrukcjonistyczny traktuje obrzezanie jako zalecenie, a nie jako obowiązek, jeśli kandydat uzna, że może być Żydem bez obrzezania. Konwersja ma charakter uproszczony i nie wymaga zanurzenia w mykwie i obrzezania.

Judaizm humanistyczny jako odrzucający siły nadprzyrodzone nie wymaga obrzezania, zanurzenia w mykwie, a konwersja polega jedynie na zaakceptowanej przez synagogę chęci zostania Żydem.

Jako że judaizm dopuszcza reinkarnację, niektórzy rabini uważają, iż osoby bez pewności co do posiadania żydowskich przodków, które jednak odczuwają nieracjonalną więź z judaizmem, mogą mieć żydowską duszę, czyli mogły być w poprzednich wcieleniach Żydami. Stąd brać się u takich osób może chęć przejścia na judaizm. Takie dusze miałyby się najczęściej reinkarnować u dalekich potomków osób, które porzuciły judaizm, lub u sąsiadów rodzin żydowskich. Według kabalistów osoby te wcale nie stają się Żydami, lecz po prostu powracają do narodu żydowskiego.

Tradycyjnie, za pierwszych konwertytów na judaizm uważa się Abrahama i Sarę, gdyż Żydami stali się dopiero w późnym wieku na skutek przymierza z Bogiem, ich rodzice nie byli zaś jeszcze Żydami. Inną znaną konwertytką była Moabitka Rut, prababka króla Dawida. Bardzo wiele Żydówek ma geny charakterystyczne nie tak jak mężczyźni dla Semitów, lecz dla ludności miejsc, w których zamieszkiwali Żydzi, co zdaniem genetyków wskazuje, że bardzo często kupcy żydowscy, osiedlając się w nowych miejscach, brali sobie za żony miejscowe kobiety i konwertowali je na judaizm. Konwersję na judaizm przeszło wiele znanych osób, szczególnie w USA, m.in. Marylin Monroe, Elisabeth Taylor, Geraldine Brooks i Daniel Silva.

3. Przypadek Yorama Kaniuka i jego konsekwencje

Wybitny izraelski pisarz, malarz i krytyk teatralny Yoram Kaniuk (1930-2013) wyegzekwował przez sąd w 2011 roku, że w jego paszporcie w rubryce „religia” stoi „bez religii” zamiast „żydowski”. Setki innych Izraelczyków poszło w jego ślady, a nawet w języku hebrajskim utworzono dla tego procesu nowy czasownik "lehitkaniuk". Próba wpisania „hebrajskiego” jako narodowości zamiast żydowskiej została odrzucona. W późniejszej sprawie Sąd Najwyższy odrzucił również wniosek językoznawcy Uzziego Ornana o wpisanie jego paszportu jako narodowości izraelskiej zamiast żydowskiej.

4. Prawo izraelskie

Prawo Izraela uważa za Żyda osobę, która ma ortodoksyjną żydowską matkę, chociaż prawo do obywatelstwa bez oficjalnego uznania takiej osoby za Żyda ma każda osoba, która ma przynajmniej jednego dziadka, który był ortodoksyjnym Żydem. Stąd wielu Żydów mieszkających w Izraelu czy Stanach Zjednoczonych nie ma według prawa tego kraju oficjalnego statusu Żyda.


Literatura:

1. J. D. Bleich, Contemporary Halakhic Problems, Bd. 2, 1983,103–107.

2. R. Posner, Jew. Halakhic Definition, Artikel in: Encyclopaedia Judaica. 2. Auflage, Macmillan 2007, Bd. 11, 254f.

 
3. http://poznan.jewish.org.pl/index.php/Koment.Opinie/Kto-jest-Zydem.html

4. https://www.jewishvirtuallibrary.org/conversion-to-judaism, abgerufen am 4. Juli 2016.