Papieże renesansu

Bazylika św. Piotra na Watykanie, zbudowana w renesansie

Za papieży renesansu uznaje się tych, których pontyfikat przypada pomiędzy okresem panowania Mikołaja V i Leona X (w nawiasie podano lata pontyfikatu):

Mikołaj V (1447-1455) - wprowadził ducha renesansu do Rzymu. Planował ozdobić Watykan nowymi dziełami godnymi stolicy chrześcijańskiego świata. Rozpoczął jednak praktycznie, od wzmocnienia ufortyfikowania miasta, uporządkowania i wybrukowania głównych ulic oraz poprawy zaopatrzenia w wodę – odbudował akwedukt Aqua Virgo. Na jego zlecenie wykonano również przeróbki w Pałacu Laterańskim (freski autorstwa Fra Angelico). Jednakże najbardziej zaangażował się w przebudowę Watykanu, gdzie przeniósł siedzibę papieską z Pałacu Laterańskiego. Dobudowano m.in. skrzydło pałacu oraz prywatną kaplicę ozdobiona freskami Fra Angelico przedstawiającymi sceny z życia św. Wawrzyńca i św. Stefana. W czasie trwania pontyfikatu Mikołaja V rozpoczęto renowację i przebudowę Bazyliki św. Piotra. Dzięki poparciu Mikołaja V humanizm rozpowszechnił się w Rzymie; papież w szczególności finansował tłumaczenia przez setki kopistów i uczonych dzieł greckich (zarówno chrześcijańskich jak i pogańskich). Mikołaj V utworzył również Bibliotekę Watykańską.

Kalikst III (1455-1458) - praktycznie nie wykazywał zainteresowania sztuką, w porównaniu z jego poprzednikiem. Nie było to jednak powodowane ignorancją papieża, ale ogromnymi wydatkami na organizowanie krucjaty, a także obsypywaniem dobrami krewnych. Papież nie stronił od nepotyzmu: powołał swojego siostrzeńca kardynała Luisa Juana Milę na gubernatora Zamku św. Anioła i prefekta Rzymu, a drugiego siostrzeńca, kardynała Rodriga Borgię na wicekanclerza Kurii Rzymskiej. Ponadto kreował kardynałami dwóch bratanków, którzy mieli zaledwie po dwadzieścia kilka lat. 16 czerwca 1456 unieważnił wyrok i zrehabilitował spaloną na stosie w Rouen, Joannę d'Arc. Ustanowił święto Przemienienia Pańskiego w dniu 6 sierpnia.

Pius II (1458-1464) - ojciec kilkorga nieślubnych dzieci, popadł także w spory z niemieckimi dostojnikami m.in. z księciem Tyrolu Zygmuntem (został ekskomunikowany) i arcybiskupem Moguncji Dietherem z Isenburga (został złożony z urzędu). Ponadto papież poróżnił się z czeskim królem Jerzym z Podiebradów, który zakwestionował wybór Piusa, gdy ten anulował porozumienia pomiędzy katolikami a husytami. Były to główne przyczyny, przez które Pius nie doprowadził do reformy Kościoła i Kurii Rzymskiej. W 1461 roku wysłał swój słynny List do sułtana Mehmeda II, w którym odrzucił Koran i nakłaniał do wyrzeczenia się islamu i przyjęcia chrztu.

Paweł II (1464-1471) - szybko popadł w konflikt z humanistami i artystami, kiedy to nakazał uwięzić Bartolomea Platinę. Wkrótce potem zamknął także Akademię Rzymską, za co został nazwany "barbarzyńcą". Paweł skupił swoje wysiłki na organizowaniu wyprawy krzyżowe przeciwko Turkom, którzy zagrażali Europie – wsparł finansowo i wojskowo Węgrów i Albańczyków, na czele ze Skanderbergiem. Napotkał jednak trudności w samych Włoszech – śmierć władcy Mediolanu Fransesco Sforzy w 1466, mocno zagroziła stabilności państwa. Ponadto jedynym europejskim władcą, nadającym się na przywódcę krucjaty, był Jerzy z Podiebradów, który był podejrzewany o kontakty z husytami. Po nieudanej próbie polubownego załatwienia sprawy, Paweł ekskomunikował czeskiego króla w grudniu 1466.

Sykstus IV (1471-1484) – w pierwszych latach pontyfikatu starał się wypełnić swoje zobowiązania dotyczące krucjaty przeciw Turkom i rozesłał po Europie legatów wzywających władców do podjęcia walki z muzułmanami. Stosunki z Francją pozostawały napięte od czasu Pawła II z powodu stosowania przez króla Ludwika XI postanowień gallikańskiej Sankcji Pragmatycznej z Bourges z 1438. Paweł II sprzeciwiał się zwłaszcza zakazowi publikacji dekretów Stolicy Apostolskiej bez uprzedniej zgody króla, a Sykstus IV kontynuował w tej mierze jego politykę. Jednym z najmocniej krytykowanych aspektów pontyfikatu Sykstusa IV był nepotyzm, który praktykował na skalę niespotykaną od czasów niewoli awiniońskiej. Aż sześciu swoich krewnych wprowadził do Kolegium Kardynałów, nadając im szereg lukratywnych posad i beneficjów. Po roku 1476 polityka Sykstusa IV koncentrowała się niemal wyłącznie na sprawach włoskich i była podporządkowana promowaniu własnej rodziny. Nepotyzm Sykstusa IV był powszechnie krytykowany, tym bardziej, że większość z jego nepotów okazała się niegodna powierzonych im zaszczytów, prowadząc wystawny i rozwiązły tryb życia (zwł. Pietro Riario). Polityka tworzenia w środkowej Italii państwa dynastycznego Girolamo Riario doprowadziła wkrótce do konfliktów zbrojnych z innymi państwami włoskimi. Nepoci Sykstusa IV byli tak niepopularni, że po śmierci papieża w sierpniu 1484 w Rzymie i Romanii wybuchła rewolta przeciwko nim i ich stronnikom.

Innocenty VIII (1484-1492) – jego wybór podyktowany był faktem, że dwaj liderzy frakcji w Kolegium Kardynałów, Giuliano della Rovere i Rodrigo Borgia nie byli w stanie przeforsować swoich własnych kandydatur: della Rovere był wówczas jeszcze zbyt młody (miał 41 lat), a Borgii nie udało się uzyskać poparcia wystarczającej liczby elektorów. W tym stanie rzeczy obaj dążyli do wyboru „papieża przejściowego”, który by był człowiekiem słabego charakteru, podatnym na ich wpływy, przy którym by mogli umocnić swoje pozycje przed następnym konklawe. Giovanni Battista Cibo w pełni odpowiadał tym wymogom i pod tym względem nie zawiódł nadziei swoich wyborców. W chwili wyboru miał wprawdzie tylko 52 lata, nie był więc zbyt stary, jednak jego słabe zdrowie nie wróżyło długiego pontyfikatu. Sykstus IV przez swój nepotyzm, wystawny tryb życia i czynne zaangażowanie w konflikty zbrojne we Włoszech doprowadził do opustoszenia skarbca papieskiego i pozostawił po sobie spore długi. Mimo to, Innocenty VIII nie szukał oszczędności i kontynuował dotychczasowy sposób życia na dworze papieskim. Lubił przepych i wygody, a przy tym był człowiekiem próżnym i leniwym. Wybudował w ogrodach watykańskich willę wypoczynkową – Belweder, który miał służyć do urządzania festynu i zabaw dworu papieskiego. W celu zdobycia funduszy potrzebnych na te cele oddał w zastaw papieską tiarę i kontynuował zapoczątkowaną na dużą skalę przez Sykstusa IV sprzedaż urzędów kościelnych (symonia), a nawet tworzył specjalnie w tym celu nowe, nikomu niepotrzebne. W ten sposób 31 grudnia 1487 utworzył Sekretariat Apostolski złożony z 26 sekretarzy; stanowiska te wystawiono na licytację. Ludzie którzy w ten sposób zdobyli urzędy kurialne w celu odzyskania wydanych na ten cel pieniędzy dopuszczali się rozmaitych nadużyć. W 1489 z rozkazu papieża stracono dwóch urzędników zamieszanych w proceder sprzedawania fałszywych bulli papieskich. Sytuacja ta ze zrozumiałych względów powodowała obniżenie autorytetu papieża. Podobnie jak jego poprzednicy, wspierał swoją rodzinę, jednak przez pierwsze pięć lat pontyfikatu nie mianował żadnego ze swoich krewnych kardynałem. Jego głównym doradcą w kurii pozostał kardynał Giuliano della Rovere. Nieco mniejszą, choć także znaczącą rolę odgrywał wicekanclerz Rodrigo Borgia, rywal Giuliano della Rovere. Wpływy obydwu kardynałów były tym większe, że papież był słabego zdrowia i częste choroby uniemożliwiały mu zajmowanie się na bieżąco sprawami Stolicy Apostolskiej. Nawet kiedy w 1489 roku wreszcie wyniósł do godności kardynalskiej swego bratanka Lorenzo Cibo de Mari, nie uzyskał on większego wpływu na rządy i pozostawał w cieniu kardynała della Rovere. Jedynymi większymi beneficjami jakie Lorenzo otrzymał były arcybiskupstwo Benewentu (w grudniu 1485, jeszcze przed kreacją kardynalską) oraz diecezja Vannes (w 1490). Od początku natomiast skandal wywołał fakt, że papież oficjalnie uznawał dwójkę swoich nieślubnych dzieci Franceschetto i Teodorinę i przyjął je na dwór papieski. Choć nie był pierwszym papieżem mającym nieślubne dzieci (przed nim był np. Pius II), to jednak był pierwszym, który te dzieci legitymizował. Choć urodziły się one jeszcze zanim Cibo wybrał stan duchowny i nie ma dowodów by po przyjęciu święceń kontynuował rozwiązły tryb życia, na jego temat zaczęły krążyć bardzo niepochlebne komentarze w związku z tą sytuacją. Wybryki rozpustnego Franceschetto dodatkowo osłabiały i tak nie największy prestiż Innocentego VIII. W grudniu 1487 Franceschetto został gubernatorem Rzymu i naczelnym wodzem armii papieskiej, a w 1490 otrzymał lenna Cerveteri i Anguillara. Starania o apanaże dla swoich dzieci wkrótce wciągnęły papieża w konflikt zbrojny z królestwem Neapolu, gdzie Franceschetto Cibo, z poparciem papieża i kardynała della Rovere sprzymierzył się z opozycją baronów wobec króla Ferrante I.

Aleksander VI (1492-1503)

Pius III (1503) – na konklawe po śmierci Aleksandra VI został wybrany na papieża (22 września 1503) dzięki poparciu Cezara Borgii (syna poprzedniego papieża), jako kandydat neutralny wobec głównych faworytów. Przyjął święcenia kapłańskie i biskupie, przybrał imię Pius III na cześć wuja i został koronowany 8 października 1503. Na jego zamówienie pracę nad dekoracją Biblioteki Sieneńskiej rozpoczął Pinturicchio, a wkrótce również Rafael Santi.

Juliusz II (1503-1513)

Leon X (1513-1521)

Sylwetki niektórych z nich zostaną przedstawione niebawem. Główną sferą działań większości papieży renesansu było wzmocnienie świeckiej władzy papieży i Państwa Kościelnego, walka o duchową i polityczną niezależność papiestwa i Kościoła od potęg świeckich oraz odnowa administracyjnych struktur kościelnych. Aleksander VI m.in. dzięki nadaniu licznych beneficjów opanował istniejącą w Państwie Kościelnym samowolę lokalnych możnowładców i całkowicie zreorganizował jego administrację. Ta typowa dla renesansowych władców polityka centralizacji państwa wzbudziła opór lokalnych notabli, którzy zwrócili się o pomoc przeciw Aleksandrowi do wrogiej Kościołowi Francji – królowie tego państwa, zwłaszcza w czasach niedawnej niewoli awiniońskiej, od dawna dążyli do podporządkowania sobie papiestwa i spraw kościelnych (gallikanizm).

Papieże renesansu centralizowali swoją władzę duchową i polityczną poprzez świadomy wzrost znaczenia Rzymu dla chrześcijaństwa. Sprowadzano tu liczne relikwie (m.in. Scala Santa), a dzięki mecenatowi kultury i sztuki upiększano kościoły o prace, które do dziś mają charakter kultury dziedzictwa na skalę światową. Kaplica Sykstyńska stała się za pontyfikatu Sykstusa IV kościołem papieskim, w niej odprawiano msze. Wieczne Miasto było prezentowane jako jedyne miejsce śmierci dwóch Apostołów: Piotra i Pawła. Znaczenie tego faktu w kontekście przewodnictwa Chrystusa w Kościele jest więc bardziej niż dyskusyjne. Bazylika św. Piotra została na nowo zbudowana, a cały proces był finansowany przez sprzedaż odpustów.


Apogeum centralizacji władzy papieskiej stanowią postanowienia Soboru Laterańskiego V (1512-1517), w świetle których papież miał władzę zwierzchnią nad biskupami i soborami, a wszystkie sprawy doczesne były powierzane Chrystusowi przez jednego pośrednika – papieża. Ponadto uznano, że egzegeza Ojców Kościoła jest jedynie słuszna, bo zostali oni natchnieni Duchem Świętym, a głoszenie kazań wykraczające poza tę naukę było zabronione. Przypomnijmy, że Marcin Luter apelował o indywidualną interpretację Pisma, a nie odgórnie narzuconą… Aktualnie sprawujący władzę papież mógł zwoływać i rozwiązywać sobory, co położyło kres koncyliaryzmowi.

Punkt wyjścia do zabrania stanowiska przez Marcina Lutra na temat papiestwa w okresie wczesnoreformacyjnym:

A) Sukcesja apostolska w rozumieniu papieży jako następców św. Piotra (Mt 16,18-19) jest oparta na konstrukcie ideowym, a nie na faktach biblijnych. Tego argumentu użył po raz pierwszy Stefan I w drugiej połowie III wieku. Jeszcze w drugim wieku naszej ery słowem papież zwracano się do każdego kapłana chrześcijańskiego, a dopiero potem słowo to przylgnęło do najwyższego dostojnika Kościoła. Na początku chrześcijaństwa biskupi Rzymu odpowiadali za lokalne kościoły w obrębie swojego patriarchatu podobnie jak inni powołani na tego typu stanowisko.

B) Tak jak papieże pierwszych wieków nie byli apologetami, papieże średniowiecza i renesansu nie odrywali znaczącej roli duchowej na poziomie intelektualnym swojej epoki. Ich udział w postanowieniach pierwszych siedmiu soborów powszechnych, podczas których sformułowano prawdy wiary był albo żaden, albo ograniczał się do wysłania przedstawicieli. Papieże podejmowali decyzje o charakterze administracyjnym nierzadko w oparciu o nepotyzm: Klemens III, Kalikst III, Sykstus IV.

C) Wybór papieża odbywał się nierzadko w atmosferze konkurencji między arystokratycznymi rodami włoskimi: w średniowieczu pomiędzy klanem Tusculum, a Krescensjuszami, w renesansie – pomiędzy rodami Borgia, a Medici, np. Aleksander III, choć miał poparcie większości kardynałów, musiał uciekać z Rzymu, gdzie przewagę uzyskał wywodzący się z rzymskiej arystokracji antypapież Wiktor IV. Towarzyszyły temu zarówno obwołania przeciwnika antypapieżem (aby uniemożliwić przejęcie tronu papieskiego przez antypapieża Grzegorza VI, Benedykt VIII użył siły militarnej, w wyniku czego jego brat przejął władzę cywilną w Rzymie), jak i afery trucicielskie i morderstwa (zwolennicy Formozusa zdjęli Stefana VI z urzędu i wtrącili do więzienia, gdzie papież został niebawem uduszony, papież Leon V został zamordowany wraz z antypapieżem Krzysztofem). Podczas pontyfikatu zostali otruci m.in. Urban VI, Jan VIII i Jan XIV . W przypadku Klemensa II nie jest pewne czy było to otrucie, ponieważ w XI wieku stwierdzone podczas ekshumacji związki ołowiu były stosowane jako lek na choroby weneryczne. Benedykt IX to jedyny papież sprawujący swój urząd w trzech odrębnych okresach (21 października 1032 – wrzesień 1044, 10 marca – 1 maja 1045, 8 listopada 1047 – 17 lipca 1048). Na urząd papieski został osadzony przez swojego ojca, Alberyka, który traktował papiestwo jako dziedzictwo rodzinne i przekupił wyborców. Szczególnym przykładem instrumentalizowania władzy papieskiej jest tzw. okres pornokracji.

D) Wybierani na ten urząd nierzadko nie posiadali święceń kapłańskich i najpierw musieli dopełnić tego obowiązku, będąc już papieżami, co było niezgodne z prawem kanonicznym (np. Leon VIII, Grzegorz VII, Honoriusz IV, Jan XIX, Urban V, Pius III). Leon X był ostatnim papieżem niemającym święceń kapłańskich w chwili wyboru. Celestyn IV i Hadrian IV zmarli przed otrzymaniem sakry biskupiej. Niechęć do uznania powszechnego kapłaństwa wiernych jest w tym kontekście niezrozumiała. 

E) Konkurencyjne działania między włoskimi arystokratami sprzyjały rozwojowi nepotyzmu i symonii (sprzedaż urzędów kościelnych) w Stolicy Apostolskiej. Wprawdzie niektórzy papieże podjęli walkę z tym procederem, ale ich działania okazały się nieskuteczne. 

F) Pogląd, że Duch Święty towarzyszy wyborowi papieża nie może być inaczej traktowany jak instrumentalizowanie władzy duchowej tego urzędu lub bluźnierstwo. Bo czy Duch Święty, Osoba Boska, skłaniałby się ku wyborowi trucicieli lub osób rozwiązłych seksualnie na rzekomo najwyższy urząd duchowy? 

G) Odrzucenie niektórych kandydatów na papieża i ogłoszenie ich antypapieżami odbywało się najczęściej wskutek sporów teologicznych (np. Hipolita powołano w czasie sporów wokół sabelianizmu) lub politycznych (np. Paschalis obsadził tron papieski dzięki przekupieniu niezwykle wpływowego wówczas arcybiskupa Rawenny). Odrzucenie prawowitości decyzji papieży obediencji awiniońskiej (od 1378) i pizańskiej (od 1409) jest niezrozumiałe. 

H) Papieże zaprzeczali samym sobie, np.: 

a) Leon II zatwierdził autorytetem św. Piotra postanowienia i uchwały Soboru Konstantynopolitańskiego II potępiające monoteletyzm (Chrystus zarówno w swojej naturze boskiej, jak i ludzkiej, kierował się jedną wolą) oraz papieża Honoriusza I;

b) Jan XII ekskomunikował Leona VII i unieważnił wszystkie święcenia, jakie udzielił;

c) Synod trupi (897): po śmierci Formozusa i krótkim (15 dni) pontyfikacie Bonifacego VI na tronie papieskim zasiadł Stefan VI, który początkowo także popierał Arnulfa. Gdy jednak Lambert umocnił swoją władzę, zmienił stanowisko. Prawdopodobnie zmuszony przez cesarza zwołał synod, który miał na celu pośmiertne osądzenie oraz pozbawienie czci papieża Formozusa. W tym celu wydobyto jego zwłoki z grobu i przyodziano w szaty pontyfikalne. Następnie odcięto mu trzy palce służące mu do błogosławienia ludu, a po dokonaniu sądu poćwiartowane zwłoki wrzucono do Tybru. Wydarzenie to spowodowało wielkie oburzenie, zwłaszcza wśród duchownych wyświęconych przez Formozusa. W sierpniu 897 Stefan VI został aresztowany i uduszony;

d) Sergiusz III potępił Formozusa oraz unieważnił wszystkie nadane przez niego święcenia a przy okazji pozbawił urzędów dostojników kościelnych, którzy otrzymali beneficja od potępionego papieża;

e) Innocenty II nadał templariuszom przywileje w bulli „Omne datum optimum” z 1139 roku, a Klemens V nakazał aresztowanie zakonników (1307), a w bullach z 1312: zakazu działania zakonu ("Vox in excelso"), zniesienie mienia ("Ad providam"), osąd rycerzy ("Considerantes dudum") i ostateczny nakaz zlikwidowania templariuszy ("Dudum in generali concilio");

f) Marcin V został obrany papieżem podczas konklawe na soborze w Konstancji, zwołanym przez antypapieża Jana XXIII (a zatem rzekomo nielegalnym soborze);

g) Benedykt XI dążył do załagodzenia sporu z Filipem IV Pięknym i rodziną Colonna, więc zniósł ekskomunikę nałożoną na króla przez Bonifacego VIII (25 marca 1304);

h) Eugeniusz IV rozwiązał sobór w Bazylei bullą „Quoniam alto” (1431), by nie zwołano wspólnego synodu z Kościołami Wschodnimi, a już dwa lata później uznał jego postanowienia (w bulli „Dudum sacrum”);

i) Rozwiązły tryb życia papieży renesansu (Pius II, Innocenty VIII, Aleksander VI) zaprzeczał obowiązującemu celibatowi. 

I) Papieże i sobory powszechne zaprzeczali samym sobie, np.: 

a) Sobór Konstantynopolitański II ekskomunikował Wigiliusza (537-555) w 553 roku. Gdy papież uznał go za V sobór powszechny, ekskomunika została zdjęta;

b) Sergiusz I odmówił uznania uchwał zwołanego przez cesarza Justyniana II soboru trullańskiego (w 692, gdzie m.in. ograniczono władzę papieską i potępiono celibat);

c) Sobór w Hierei (754) usankcjonował ikonoklazm (ruch sprzeciwiający się kultowi obrazów i wizerunków) jako obowiązującą doktrynę Kościoła, ale już następny sobór (nicejski II w 787) potępił ikonoklazm i uznał za słuszny kult ikon;

d) Eugeniusz II zwołał komisję teologów, która 1 listopada 825 roku odrzuciła postanowienia II soboru nicejskiego;

e) Podczas Soboru Laterańskiego II (1139) uznano wszystkie konsekracje dokonane przez antypapieża Anakleta II za nieważne, a mianowanych przez niego duchownych usunięto z urzędów;

f) Sobór w Pizie (1409) był próbą rozwiązania sporu między papieżem Grzegorzem XII a antypapieżem Benedyktem XIII na drodze jednoczesnej rezygnacji obu z nich albo zawarcia jakiegoś kompromisu, nie doszły do skutku. Sobór wytoczył proces obu papieżom, uznał ich za niegodnych tiary, za wrogów jedności kościelnej i zdetronizował jako heretyków. Sobór w Pizie nie został zwołany, ani zatwierdzony przez papieża i dlatego nie spełniał warunków soboru i nie jest uznawany przez Kościół katolicki. Wybranego na tym soborze papieża Aleksandra V wpisuje się w poczet następców św. Piotra;

g) Eugeniusz IV przeniósł obrady soboru bazylejskiego do Ferrary. Tymczasem w Bazylei pozostali zbuntowani kardynałowie ogłosili 25 czerwca 1439 roku, Eugeniusza IV heretykiem, z powodu przeniesienia soboru. Zdetronizowali papieża (który wówczas ich ekskomunikował) i wybrali antypapieża Feliksa V, a wyższość soboru nad papieżem uznali za prawdę wiary.

J) Wystawny styl życia papieży średniowiecza (np. okres pornokracji) i renesansu (Juliusz II, Leon X, Sykstus IV, Innocenty VIII) narażał Państwo Kościelne na niestabilność finansową, a obrane środki zapobiegawcze były niejednokrotnie sprzeczne z Pismem: 

a) Z pierwotnego upamiętnienia męczenników za wiarę rozkwitł kult świętych i handel relikwiami;

b) Klemens IV wydał bullę Licet ecclesiarum, która zastrzegała papieżowi prawo do wszystkich wakujących w kurii beneficjów;

c) wprowadzenie konkordatu (1 sierpnia 1107) jako umowy regulującej sprawy: pozycja Kościoła w danym państwie, zapewnienie wolności nauczania religii i wypełniania swojej misji, kwestie własności i finansowania, ważności małżeństw sakramentalnych, wpływu władz państwowych na obsadę stolic biskupich itp.;

d) Kampanie odpustowe.

K) Papieże ustanawiali na przestrzeni lat Tradycje niemające nic wspólnego z Biblią, stawiając je jako przeciwwagę do Słowa Bożego i umacniając tym samym wizerunek głowy Kościoła, np.: 

a) Soter (166-174) zabronił okadzania ołtarza i dotykania obrusów mnichom, którzy nie są kapłanami;

b) Urban I (222-230) wydał instrukcję, aby kler do mszy świętej używał kielicha i pateny ze złota lub srebra;

c) Feliks IV utrzymywał dobre stosunki z królem Ostrogotów Atalarykiem, czego dowodzić może edykt mówiący, że wszystkie kryminalne sprawy duchowieństwa rozstrzyga papież;

d) W 593 roku Grzegorz I jako pierwszy wspomniał o miejscu, gdzie dusze zmarłych cierpią, dopóki nie spłacą długu lub nie wykupią ich stamtąd ofiary żywych (czyściec). Na początku ten pomysł wywołał wiele kontrowersji, ale w średniowieczu okazał się tak lukratywny dla Kościoła (płatne odpusty i msze za zmarłych), że w 1439 roku uchwałą soboru florenckiego stał się dogmatem;

e) Grzegorz III polecił odprawiać w 741 roku modlitwy do Wszystkich Świętych w dniu 1 listopada – i tak wczesnochrześcijańskie wspomnienie męczenników zamieniło się w kult zmarłych; 

f) Hadrian I zaaprobował w 788 roku postanowienia Soboru Nicejskiego II dotyczące oddawania czci krzyżom, świętym obrazom i relikwiom;

g) Jan VIII sporządził w 880 roku pierwszą bullę papieską jako dokumentu określającego ważniejsze decyzje np. kanonizacyjne i dyspensy. Forma ta rozwinęła się szczególnie w XIII wieku. Do kontrowersyjnych tego typu pism należą: „Unam sanctam” (1302) o duchowej i świeckiej zwierzchności papieskiej w Kościele, „Dum diversas” (18 czerwca 1452) o legalizacji handlu niewolnikami, wzmacniając w ten sposób pozycję króla Portugalii oraz „Summis desiderantes affectibus” (5 grudnia 1484) wspierająca polowania na czarownice;

h) Wprowadzenie odpustów przez Aleksandra II (1063) i Urbana II (1095);

i) Eugeniusz III zastrzegł prawo kanonizacji wyłącznie dla papieży przy okazji kanonizacji cesarza Henryka II w 1146 roku. Odtąd papież (człowiek) a nie Bóg potwierdzał świętość zmarłej osoby z racji osiągnięcia przez nią doskonałości moralnej w stopniu heroicznym i uznawał ją za osobę godną kultu publicznego w Kościele powszechnym;

j) Tzw. Dekretały Grzegorza IX z 5 sierpnia 1234 wprowadziły prawa stuły (łac. Iura stolae), ofiary składane przez wiernych duchownym za niektóre posługi religijne, w szczególności za udzielanie sakramentów, chowanie zmarłych i udzielanie błogosławieństw; 

k) Urban IV wprowadził w 1264 roku Uroczystość Najświętszego Ciała i Krwi Chrystusa znaną potocznie jako Boże Ciało;

l) Sykstus IV polecił odprawiać modlitwę różańcową ku czci Marii w bulli Ea quae z 9 maja 1479 roku.

L) Papieże niejednokrotnie dążyli do umocnienia swojej władzy świeckiej, traktując instrumentalnie swoje przewodnictwo duchowe: 

a) Galeazjusz I sformułował  w 494 roku tzw. teorię dwóch mieczy, w świetle której zarówno świecki miecz cesarza, jak i duchowy miecz papieża są poświęcone Kościołowi. W rzeczywistości władza na świecie była podporządkowana duchowieństwu;

b) Bonifacy II potwierdził prawa Rzymu do Ilirii podczas synodu w 532 roku;

c) Grzegorz VII toczył się o prawo do inwestytury (nadawanie władzy) duchownych z cesarzem Henrykiem IV. Papież ekskomunikował cesarza w 1076. W obawie przed rebelią Henryk IV uznał, że musi skłonić papieża do odwołania ekskomuniki i wyruszył w tym celu do Canossy, przywdział worek pokutny i czekał na odwołanie ekskomuniki papieskiej; 

d) Aleksander III zwołał Sobór Laterański III (1179) , którego uchwała Non minus nakazywała, aby kler oraz majątki ziemskie należące do Kościoła były zwolnione z wszelkich podatków na rzecz państwa; 

e) Rosnące zapędy cesarza Fryderyka II na sprawowanie całości władzy świeckiej i częściowe podporządkowanie sobie Kościoła oraz postać i ambicje papieża Innocentego IV, dążącego z kolei do sprawowania powszechnej władzy przez biskupa Rzymu, doprowadziły do ostatecznej konfrontacji. Sobór Lyoński I (1245) zdetronizował Fryderyka I jako króla niemieckiego i cesarza rzymskiego, co okazało się decyzją trwałą i skuteczniejszą od ekskomuniki;

f) Sykstus IV uczestniczył w wojnie o Ferrarę w 1482 roku; 

g) Innocenty VIII brał udział w wojnie z Neapolem (1485);

h) Aleksander VI nadał w bulli z 1493 roku przywileje królom Hiszpanii i Portugalii i określił podział Nowego Świata;

i) Juliusz II dążył do poszerzenia i umocnienia granic Państwa Kościelnego: przystąpił do prób odbicia Romanii w 1504 (bez Faenzy i Rimini), zajął Perugię i Bolonię, w 1509 przyłączył się do antyweneckiej koalicji Ligi z Cambrai. Nałożył na Wenecję ekskomunikę, a w maju 1509 podporządkował ją sobie – nie chciał jednak nadmiernie jej osłabiać militarnie, w perspektywie ewentualnej wojny z Turkami. W wojnie z Francuzami podbił Modenę (1510).

M) Taka postawa prowokowała napięcia polityczne i militarne na kontynencie, przyczyniając się do obniżenia autorytetu nie tylko papiestwa, ale i całego Kościoła wśród wiernych. 

Literatura:

1. J.N.D. Kelly, Encyklopedia papieży, 1997, 341-355.

2. R. Fischer-Wollpert, Leksykon papieży, 1996, 123-124.

3. M. Hollingsworth, The Borgias history's most notorious dynasty, 2011, 34.

4. E.M. Conradie, R.H. Gouws, D.J. Prinsloo, Christian Identity, 2005, 23.

5. E. Duffy, Saints & Sinners, 2006, 194-206.

6. N. E. M. Pedersen, Renaissance og reformations: Paverne og deres tid, 2018, 45-68.