Polskie kolędy

Najstarsza polska kolęda to Zdrow bądź, krolu anjelski. Pod koniec XIX w. odnalazł ją Aleksander Brückner w rękopisie Biblioteki Załuskich w Petersburgu, pochodzącym z biblioteki wikariuszy wiślickich. Tekst zapisany został w kazaniu (1424) Jana Szczekny, magistra praskiego, późniejszego mnicha cysterskiego i spowiednika królowej Jadwigi Andegaweńskiej, od 1407 profesora teologii na uniwersytecie krakowskim. Tekst oryginalny nie ma zapisu nutowego.

Kolęda polska była prawdopodobnie tłumaczeniem z oryginału czeskiego (Zdráv bud' králi andělský) lub łacińskiego utworu Ave rex angelorum. Głos discantowy tego utworu znajduje się w kancjonale z 1637 Opactwa Sióstr Benedyktynek pw. św. Wojciecha w Staniątkach.

Zależnie od redakcji kolęda liczy od 14 do 17 wersów. Znane są trzy redakcje wariantowe tekstu kolędy, wszystkie z XV wieku. Podział na strofy i wersety przejęto z wydania Brücknera i zgodnie z jego wskazówkami.

Tekst:

Zdrow bądź, krolu anjelski

K nam na świat w ciele przyszły,

Tyś zajiste Bog skryty,

W święte czyste ciało wlity.

Zdrow bądź, Stworzycielu

Wszego stworzenia,

Narodziłś się w ucirpienie

Prze swego luda zawinienia.

Zdrow bądź, Panie, ot Panny

Jenżś się narodził za ny.

Zdrow bądź, Jesu Kryste, krolu,

Racz przyjęci naszę chwałę.

Racz daci dobre skonanie

Prze twej matki zasłużenie,

Abychom cię wżdy chwalili,

Z tobą wiecznie krolowali. Amen.

W XVI wieku tłumaczono na język polski kolędy z łaciny i ze śpiewników braci czeskich. Wzrost popularności gatunku nastąpił na przełomie XVII i XVIII wieku, wtedy ustalił się sam termin kolęda w znaczeniu pieśni bożonarodzeniowej. Powstała wówczas jedna z najważniejszych polskich kolęd W żłobie leży, przypisywana Piotrowi Skardze – do melodii poloneza koronacyjnego króla Władysława IV. Inną bardzo popularną kolędę Bóg się rodzi, do melodii w rytmie poloneza, napisał Franciszek Karpiński. Twórcami kolęd byli także między innymi Mikołaj Sęp Szarzyński i Andrzej Morsztyn, w XIX w Zygmunt Noskowski, a na pocz. XX w Feliks Nowowiejski. Kolędę Lulajże, Jezuniu Fryderyk Chopin zacytował w środkowej części scherza h-moll op.20. Ze współczesnych kolędy komponował Witold Lutosławski.

W polskim dorobku kulturalnym zachowało się ponad 500 kolęd i pastorałek. W XIX wieku rozpoczęto na większą skalę zbieranie kolęd i pastorałek, a punktem odniesienia jest wydany w 1843 zbiór Pastorałki i kolędy z melodiami czyli piosnki wesołe ludu w czasie świąt Bożego Narodzenia po domach śpiewane autorstwa katolickiego księdza Michała Mioduszewskiego.

Współcześnie kolędy nadal wykonywane są w praktyce ludowej na wsiach podczas okresu Bożego Narodzenia oraz Godów oraz w kościołach, szkołach, podczas jasełek, w domach podczas Wigilii. Kolędy polskie jako jedne z nielicznych w Europie są żywym elementem tzw. kolędowania po domach.

Powstają też nowe kolędy, komponowane przez współczesnych twórców, których popularność dorównuje kolędom tradycyjnym, np. kolęda z lat 30. XX w Nie było miejsca dla Ciebie, czy Kolęda o gwieździe z musicalu Kolęda Nocka z lat. 80 XX w.

W praktyce estradowej wykonują programy kolędowe oraz wydają płyty zespoły folkloru stylizowanego: Mazowsze, Śląsk, chóry: Poznańskie Słowiki, a także wykonawcy rozmaitych gatunków muzycznych.

W Śpiewniku Ewangelickim kolędy i pastorałki umieszczono pod numerami 31-90. Wśród nich umieszczono tak popularne utwory jak: Ach, ubogi w żłobie, Anioł pasterzom mówił, Bóg się rodzi, Cicha noc, święta noc, Do szopy, hej, pasterze, Dzisiaj w Betlejem, Gdy się Chrystus rodzi, Gdy śliczna Panna, Jezus malusieńki, Lulajże, Jezuniu, Mizerna cicha, stajenka licha, Nie było miejsca dla Ciebie, Przybieżeli do Betlejem, Tryumfy Króla niebieskiego, W żłobie leży, Wesołą nowinę, bracia, słuchajcie, Wśród nocnej ciszy, Z narodzenia Pana.

Literatura:

1. M. Borejszo, Boże Narodzenie w kulturze polskiej, 1996, 53.

2. Śpiewnik Ewangelicki, Wydawnictwo Augustana, 2008, 64-137.