"Cicha noc" - w 200. rocznicę wykonania...

Jedną z najbardziej znanych kolęd na świecie, po raz pierwszy wykonana podczas pasterki w 1818 roku w austriackim Oberndorf bei Salzburg jest "Cicha Noc". Autorem słów Stille Nacht był Joseph Mohr, melodię ułożył Franz Xaver Gruber. Słowa jednej z wersji w języku polskim ułożył ok. 1930 roku Piotr Maszyński.

Joseph Mohr (1792-1848) był nieślubnym dzieckiem Anny Schoiberin i dezertera armii austriackiej Franza Mohr, który porzucił matkę jeszcze przed narodzinami Josepha. Jako dziecko pozamałżeńskie musiał otrzymać specjalną zgodę na rozpoczęcie edukacji kościelnej. W roku 1815 został księdzem i odtąd przez wiele lat był związany z różnymi parafiami, aż w 1836 roku został proboszczem parafii w Wagrain, gdzie zmarł 12 lat później. Słynął ze swej hojności - niemal wszystkie swoje dochody przeznaczał na pomoc potrzebującym. W Wagrain założył szkołę i stworzył specjalny fundusz umożliwiający dzieciom z rodzin ubogich naukę. W lokalnym muzeum od roku 2006 istnieje stała wystawa poświęcona pamięci Josepha Mohra. 

Tekst pieśni powstał jako wiersz już w roku 1816. Autor wiersza, Joseph Mohr, był wówczas (1815-1817) wikarym w Mariapfarr w regionie Lungau (południowo-wschodnia część landu Salzburg).

Melodia powstała dwa lata później, 24 grudnia 1818 roku. Joseph Mohr, w latach 1817-1819 wikary w nowo powstałej parafii św. Mikołaja w Oberndorf bei Salzburg, zaproponował Franzowi Gruberowi napisanie muzyki do swojego wiersza. Franz Xaver Gruber (1787-1863) był od 1807 do 1829 r. nauczycielem i organistą kościelnym w Arnsdorfie, zaś od 1816 do 1829 r. również organistą w nowej parafii w pobliskim Oberndorf bei Salzburg. Kompozycja miała być na 2 głosy solowe z towarzyszeniem chóru i gitary. Przypuszcza się, że kościół w Oberndorf bei Salzburg dysponował jedynie starym, niesprawnym pozytywem i dlatego potrzebna była pieśń z towarzyszeniem gitary. Została ona napisana w tonacji D-dur, w metrum 6/8.

Kaplica Cichej Nocy (Stille-Nacht-Kapelle) w Oberndorfie.

Pieśń została wykonana w tym samym dniu podczas pasterki. Mohr śpiewał partię tenorową i grał na gitarze, Gruber wykonywał partię basową. Gruber określił kolędę jako „prostą kompozycję” i nie przypisywał jej szczególnego znaczenia.

Kolęda spodobała się mieszkańcom Oberndorf bei Salzburg i wkrótce była znana również w okolicy. Świadczą o tym zachowane odpisy pieśni (najstarszy z 1822 roku z Salzburga). Nie podają one jednak nazwisk autorów. Pieśnią zainteresowała się królewska kapela dworska w Berlinie, która w roku 1854 wysłała do Salzburga pytanie o twórcę kolędy. 30 grudnia 1854 r. Franz Gruber opisał okoliczności powstania utworu. W ojczystym Salzburgu kolęda została wpisana do oficjalnych pieśni kościelnych dopiero w 1866 roku.

Przetłumaczono ją na ponad 300 różnych języków i dialektów (Kolekcja Wallace Bronner, Frankenmuth, Michigan, USA). 

Oryginalny zapis nutowy Grubera z 24 grudnia 1818 r. zaginął, podobnie jak następny zapis, prawdopodobnie z ok. 1830 roku, na dwa głosy solowe, chór i organy.

Zaginął również śpiewnik kościelny Blasiusa Wimmera (organisty i nauczyciela z Waidring w Tyrolu), w którym pieśń „Cicha noc” zapisana była z datą 22 lipca 1819 roku i liczyła siedem (!) - a nie jak pierwotny tekst sześć - zwrotek.

Zachował się natomiast niedatowany rękopis Mohra, powstały prawdopodobnie między rokiem 1820 a 1825 (zapis w tonacji D-dur, metrum 6/8, na dwa głosy wokalne z towarzyszeniem gitary, sześć zwrotek), w którym wyraźnie podano autorów pieśni.

Zachowały się również późniejsze rękopisy Grubera:

– najwcześniejszy z zachowanych, z 12 grudnia 1836 r. (zapis w tonacji Es-dur, metrum 6/8, na cztery głosy wokalne, dwoje skrzypiec, altówkę, flet, fagot, dwa klarnety, dwie waltornie, wiolonczelę (Violone) i organy, sześć zwrotek),

– niedatowany, prawdopodobnie z ok. 1845 r. (zapis w tonacji D-dur, metrum 6/8, na dwa głosy solowe i chór mieszany, z towarzyszeniem trio smyczkowego, dwóch rogów i organów, jedna -pierwsza – zwrotka),

– niedatowany, prawdopodobnie z roku 1854 (zapis w tonacji D-dur, metrum 6/8, na dwa głosy solowe i chór, bez akompaniamentu, pięć zwrotek – brak trzeciej zwrotki),

– niedatowany, prawdopodobnie z ok. 1860 r. (zapis w tonacji D-dur, metrum 6/8, na sopran i alt z „cichym akompaniamentem organów”, sześć zwrotek).

Autografy te przechowywane są w archiwach w Hallein pod Salzburgiem (Stille-Nacht-Archiv) i w Salzburgu (Carolino Augusteum).

Kolędę Cicha Noc znajdziemy w Śpiewniku Ewangelickim pod numerem 41. Oto jej przekład dokonany dla ewangelików w wojsku polskim z 1928 roku:

1. Cicha noc, święta noc!
Wszystko śpi, Boża moc
strzeże żłóbka, a Maryja wraz
tuli Dziecię niebiańskich kras.
Śpij, dziecino ma, śpij!
Śpij, dziecino ma, śpij!

2. Cicha noc, święta noc!
W Betlejem wstaje wódz.
Anioł wieści pasterzom ten cud:
Radość wielką dziś wszystek ma lud,
Chrystus Zbawca nam dan!
Chrystus Zbawca nam dan!

3. Cicha noc, święta noc!
Boży Syn! Życia moc,
miłość płonie w uśmiechu Twych warg,
koniec naszych już tęsknot i skarg:
Oto Chrystus wśród nas!
Oto Chrystus wśród nas!

Pod numerem 42 można znaleźć przekład kolędy autorstwa Jana Kubisza z 1904 roku.

Historię powstania kolędy Cicha Noc pokazano w filmie Odwieczna pieśń (Das ewige Lied) z 1997 roku w reżyserii Franza Xavera Bognera. W rolę J. Mohra wcielił się Tobias Moretti, a Franza Grubera - Heio von Stetten. Fragment filmu:

Literatura:

1. B. Kranemann, „Stille Nacht“: Die Geschichte hinter dem Weihnachtslied. In: Focus, 23. Dezember 2016.

2. Mythen und Legenden – Wahre und unwahre Geschichten. www. stillenacht.com; abgerufen am 7. Juni 2018.

3. T. Breckwoldt, Stille Nacht. Ein Lied mit Geschichte, 2018, 135.

4. D. A. Jasen, Tin Pan Alley: An Encyclopedia of the Golden Age of American Song, 2003, 94.