500-lecie Dysputy Heidelberskiej (Disputatio Heidelbergensis)

Stary Uniwersytet w Heidelbergu. Foto: K. Basiński

Kilka miesięcy po ogłoszeniu 95 tez przez Marcina Lutra o odpustach uniwersytet w Heidelbergu udostępnił salę wykładową i pokrył koszty zaplanowanej na 25 kwietnia dyskusji w kapitule generalnej zakonu. Jej organizację powierzono Johannowi von Straupitzowi, augustianinowi, który stał się powiernikiem duchownym Lutra. Aby ten mógł wziąć udział w dyspucie, Straupitz musiał wyrazić zgodę na czasowe zwolnienie Marcina z obowiązków wykładowcy w Witttenberdze. Jednocześnie uzyskał list ochronny od Fryderyka III Mądrego dla swojego przyjaciela będący owocem dyplomatycznej korespondencji pomiędzy elektorem Palatynatu reńskiego Ludwikiem V Wittelsbachem, a biskupem Würzburga Fryderykiem von Wirsbergiem.

Dlaczego Heidelberg? Zakon augustianów eremitów organizował spotkania co trzy lata, podczas których omawiano sprawy organizacyjne oraz prowadzono dyskusje na rozmaite tematy. Ostatnie tego typu spotkanie miało miejsce w 1515 roku w Gotha, a zatem kolejne powinno odbyć się w 1518 roku. Na Południu Niemiec istniało jedynie 5 klasztorów augustianów eremitów. Wybór Heidelbergu jako miejsca spotkania miał niejako wzmocnić pozycję zakonu w tym regionie Niemiec. Ponadto brat elektora Ludwika V, Wolfgang, znał Johanna Staupitza i Marcina Lutra z Wittenbergi i mógł wywierać wpływ na wybór Heidelbergu.

Dlaczego dysputował Marcin Luter? Z uwagi na kontrowersje związane z publikacją 95 tez z 1517 roku.

Już we wczesnych godzinach porannych 9 kwietnia 1518 Marcin Luter opuścił pieszo Czarny Klasztor z dwoma towarzyszami: bratem Leonardem Beierem i jego pomocnikiem Urbanem, udając się w kierunku stolicy Palatynatu, Heidelbergu. 10 kwietnia przybyli do Lipska, 12.04 byli w Saalfeld, a dwa dni potem - w Coburgu. 17 kwietnia stanęli u bram miasta Würzburg, gdzie spędzili prawie dwa dni w tamtejszym klasztorze augustianów i twierdzy Marienberg, odwiedzając zaprzyjaźnionego Lorenza von Bibra. Tam książę-biskup Lorenz von Bibra zaprosił Lutra na dwór i zaproponował mu eskortę do Heidelbergu. Luter zrezygnował, ponieważ chciał wyjechać z Würzburga wraz ze swoimi współbraćmi z Erfurtu. Stamtąd wyruszyli wozem najpierw do Tauberbischofsheim, Mudau i Mosbach. Do celu swej podróży dotarli 21 lub 22 kwietnia. Marcin Luter przybył do Heidelbergu jako wysłannik zakonu augustianów i jednocześnie jako profesor teologii uniwersytetu w Wittenberdze. Podczas swojego pobytu gościł na zamku palatyna Wolfganga, brata elektora Ludwika V, którego poznał w 1515 roku w Wittenberdze, gdzie Wolfgang pełnił funkcję rektora tamtejszego uniwersytetu. Należy podkreślić, iż Marcin Luter nie miał zamiaru przedstawić swego programu naprawy Kościoła podczas dysputy. Jego celem było wykazanie zgodności głoszonej nauki z Ewangelią oraz krytyka średniowiecznej teologii scholastycznej. Sprawa odpustów nie odgrywała w jego założeniach żadnej istotnej roli, pragnął poddać krytycznej dyskusji swoje przemyślenia na temat relacji pomiędzy usprawiedliwieniem człowieka, a jego wolną wolą i uczynkami.

Wraz z nadejściem 1518 roku Marcin Luter odniósł się do krytyki jego 95 tez, którą wyrazili Johann Tetzel i Konrad Wimpina. Jednocześnie miała miejsce polemika chyba z największym oponentem Johannem Eckiem z Ingolstadt. Tezy o odpustach z 31.10.1517  cieszyły się coraz większym uznaniem, również poza granicami niemieckich księstw, dlatego ich autor zdecydował się na publikację "Kazania o odpustach i łasce" w j. niemieckim będącym próbą wyjaśnienia ich zasadności.

G. Baumann: Brenz (z lewej) i Isenmann (z prawej) u Lutra w Heidelbergu, 1854.

Spotkanie kapituły generalnej zakonu augustianów miało miejsce pomiędzy 25 a 27 kwietnia 1518. Do dyskusji teologicznej z udziałem Marcina Lutra doszło 26 kwietnia w budynku wydziału filozoficznego Uniwersytetu Heidelberskiego.

Doktor Luter dyskutował z następującymi teologami: Jodocus Brechtel z Rohrbach, Daniel Zangenried z Memmingen, Markus Stieß z Ittingen, Peter Scheibenhart z Deidesheim i Lorenz Wolf ze Spiry.

Dla słuchaczy mogło być niespodzianką, że profesor teologii z Wittenbergi nie przyjechał omawiać zasadności swych 95 tez o odpustach, lecz by poddać pod wątpliwość sens dalszego praktykowania teologii i filozofii średniowiecznej. Wyznanie grzechów, skrucha i pogodzenie się z własną niemocą stanowiły fundament do poszukiwań Boga łaski, a nie Boga gniewu. Odrzucając teologię scholastyczną, Luter pragnie zrewolucjonizować wielowiekową tradycję teologii łacińskiej. Przygotowany do dysputy tekst zawierał 28 tez teologicznych i 12 filozoficznych. W tezach teologicznych Luter objaśnia swój program o łasce Bożej i grzeszności natury ludzkiej. Deprecjacja rozumu naturalnego, wolnej woli i uczynków  (filarów średniowiecznej teologii) w kontekście usprawiedliwienia człowieka rzuca niejako nowe światło na pojmowanie Biblii. Istotą teologii wg Doktora Marcina jest poznanie Boga ukrytego w cierpieniu (absonditum in passionibus) Jego Syna na krzyżu. Teolog krzyża musi jego zdaniem najpierw całkowicie uniżyć się i szukać Boga w cierpieniu i poniżeniu, by pojąć, iż człowiek jest niczym, a uczynki przynależą tylko do Boga. Zebrany materiał piśmienniczy z tej dyskusji znajduje się w WA 1, 353-355. 

Po dysputacji odbyła się prywatna rozmowa Bucera z Lutrem, a następnego dnia odbyła się kolacja, w której wzięli udział Staupitz i Luter oraz Bucer, Brenz i inni studenci. Bucer powiedział entuzjastycznie o tej rozmowie przy stole, że Luter całkowicie zgadza się z Erazmem z Rotterdamu, ale to, o co ten wielki uczony tylko sugerował, Luter powiedział otwarcie i szczerze. 

Disputatio Heidelbergensis niewątpliwie łączy się z szerzeniem idei reformacyjnych, jako że słuchaczami Marcina Lutra byli nie tylko mnisi, ale także mieszczanie, przedstawiciele niemieckiej szlachty, profesorowie uniwersytetu oraz studenci teologii, którzy przyjęli założenia z wielkim entuzjazmem i kilka lat potem jako ewangeliccy księża wprowadzali Reformację w południowo-zachodnich Niemczech. Do najbardziej znanych uczestników dysputy heidelberskiej z 26.04.1518 należą: Johannes Brenz (reformator Wirtembergii i uniwersytetu w Tybindze), Martin Bucer (reformator Strasburga), Martin Frecht (reformator Ulm), Erhard Schnepf (reformator Weilburga, profesor uniwersytecki w Jenie, Marburgu i Tybindze), Johannes Oekolampad (późniejszy teolog kalwiński), Philipp Melanchthon (późniejszy współpracownik i przyjaciel Lutra), Johann Schwebel (reformator Palatynatu Dwóch Mostów), Johann Isenmann (późniejszy superintendent w Schwäbisch Hall)  i Theobald Billicanus (reformator Nördlingen).

Marcin Luter pozostał w Heidelbergu do 1 maja 1518. W tym dniu napisał list do Beatusa Rhenanusa po łacinie (WA 9,160-169), w którym opisał przebieg Dysputacji Heidelberskiej. Inną wypowiedź na ten temat znajdziemy w WA 9,170,1-9. W drodze powrotnej do Wittenbergi Marcin Luter odwiedził prawdopodobnie swojego nauczyciela teologii scholastycznej Jodocusa Trutfettera w Erfurcie. Ten jednak odrzucił poglądy wittenberskiego profesora przedstawione w Heidelbergu na temat krytyki teologii średniowiecznej. 

Literatura:

1. Ch. Möller, M. Heymel, P. Goes, Ich hab einen besseren Sorger. Luthers seelsorgliche Theologie, 2017, 79-85.

2. Th. Kaufmann, Anfang der Reformation, 2018, 339-354.

3. V. Leppin, Die Reformation, 2017, 29-31.

4. A. Kohnle, Martin Luther. Reformator, Ketzer, Ehemann, 2015, 81.

5. V. Leppin, Martin Luther, 2017, 126-135.

6. A. L. Sørensen, Reformationens Nulpunkt: Luthers Heidelberger Disputation, 2017, 156-175.

7. K. A. Jensen, Kampen om Troen: Heidelberger Disputation og Dens Indflydelse, 2016, 114-145.