Historia Eisleben w okresie renesansu

Eisleben, widok na kościół św. Piotra i Pawła

1. Odbudowa starego miasta wraz z przedmieściami

Po niszczycielskim pożarze miasta w 1498 roku w obrębie najstarszego muru miejskiego (Andreas- /Marktviertel), odbudowę rozpoczęto 17 sierpnia tego samego roku zgodnie z przywilejem zwolnienia z podatków hrabiów von Mansfeld. Początkowo odbywało się to stosunkowo szybko, w pierwszej fazie wykorzystano późnogotyckie elementy architektoniczne. Dla włączenia przedmieść do przedłużonego pierścienia murów i zaopatrzenia w wodę okazało się korzystne, że w latach 1480–1566, kiedy arcybiskupi magdeburscy byli również administratorami Halberstadt, i Marktviertel należał do diecezji Halberstadt, a przedmieścia – do arcybiskupstwa Magdeburga, były pod panowaniem jednej osoba jako pana feudalnego.

1520-1540 w Eisleben i hrabstwie Mansfeld wprowadzono Reformację i utworzono w mieście protestancką szkołę chłopięcą założoną za czasów Agricoli w 1525 roku, która stała się prekursorem szkoły łacińskiej (gimnazjum) utworzonej na mocy traktatów luterańskich z 1546 r.

Przejście od późnego gotyku do renesansu widać w ratuszu na starym mieście i wyposażeniu kościoła św. Andrzeja. Szczególną rolę w odbudowie miasta odegrał Berndinus Blanckenberg (ok. 1470–1531), który był radnym od 1507 roku i komornikiem miejskim od 1518 roku. Jego renesansowe epitafium, stworzone przez Hansa Schlegla w 1540 roku, znajduje się w kościele św. Andrzeja. W kościele znajduje się grób (1541) hrabiego Hoyera VI von Mansfeld autorstwa tego samego artysty.

Po 1530 roku, z powodu kryzysu w górnictwie w regionie Mansfeld, rozbudowa miasta nie była już prowadzona z taką samą intensywnością jak w pierwszej połowie XVI wieku, ale Campo Santo powstało w latach 1538/1560, szkołę łacińską wybudowano w 1564 roku i renesansową kopułę wieży kościoła św. Piotra i Pawła, w 1568 – budynek gospodarczy Katharinenstift, w latach 1571–1589 powstał ratusz w Neustadt, a w 1585–1608 ukończono kościół Annenkirche.

Po pożarze miasta w 1601 roku, który zniszczył m.in. renesansowy zamek, siedzibę miasta Mittelort, gimnazjum, wagę i liczne kamienice, nie udało się dokonać tak znaczącej przebudowy jak w okresie renesansu. Wynikało to na przykład z sekwestracji hrabiów von Mansfeld w 1570 roku, recesji w latach 1573/1579, ciężaru wojny trzydziestoletniej i upadku górnictwa i przemysłu. Istniejące skomplikowane struktury administracyjne (do 1780 roku istniała także administracja hrabiowska) doprowadziły do upadku gospodarczego miasta, który trwał do końca XVIII wieku i był również widoczny w procesie budowy.

2. Podział księstwa Mansfeld  

W 1501 roku hrabiowie von Mansfeld podzielili się na rodziny Mansfeld-Vorderort, Mansfeld-Mittelort i Mansfeld-Hinterort. Na początku XVI wieku każda z tych rodzin wybudowała w Eisleben miejską rezydencję. Hrabia Albrecht IV (1480–1560), potomek rodziny Hinterort, osiedlił górników i hutników z innych rejonów Niemiec na zachód od starego miasta, aby ożywić przemysł wydobywczy, a także nadał tej osadzie prawa miejskie. Nazywało się „Nowym Miastem koło Eisleben”, dziś „Neustadt” lub „Annenviertel”.

Budynek ratusza w Neustadt został zbudowany na dzisiejszym w latach 1571-1589, do którego w 1848 roku przeniósł się sąd okręgowy i miejski, a następnie sąd rejonowy (do 1853 roku). Dlatego dom nazywany jest również „Starym Dworem”. W 1514 roku cesarz Maksymilian I zwrócił się do Albrechta o unieważnienie praw miejskich. Książę sprzeciwił się temu żądaniu i zamiast tego założył klasztor augustianów pustelników, w którym spotkał doktora Marcina Lutra w 1518 roku. W 1520 roku zgromadzenie generalne augustianów zdecydowało się poprzeć naukę Lutra a klasztor poddano kasacji w 1523 roku.

Podczas gdy hrabiowie z Mansfeld-Vorderort pozostali katolikami, przedstawiciele rodziny Mansfeld-Hinterort za Gebharda VII, a przede wszystkim Albrechta VII, który był bliskim przyjacielem Lutra, poparli Reformację. W 1525 roku wprowadzili nauczanie protestanckie i postanowili założyć szkołę ewangelicką obok kościoła św. Andrzeja, ale nie traktowali swoich przedmiotów szkolnych lepiej ani gorzej niż ich katoliccy krewni. Kiedy wojny chłopskie, w których brało udział wielu niezadowolonych górników z Eisleben, spustoszyły dużą część hrabstwa Mansfeld, Albrecht VII doprowadził do krwawych i bezwzględnie stłumionych powstań. Zawirowania wojenne oznaczały nawet, że spokrewnieni Mansfeldowie stawiali przeciwko sobie po różnych stronach. W czasie wojny chłopskiej zdewastowano również klasztor benedyktynów i klasztor Helfta, wysiedlono cysterki. W 1529 roku z powodu zarazy zmarły setki mieszkańców. Hrabia Hoyer IV z rodziny Mansfeld-Vorderort zmarł w 1540 roku, jeden z najbardziej wpływowych przeciwników Reformacji w regionie Mansfeld (nagrobek w kościele św. Andrzeja). Doktor Luter kilkakrotnie próbował osobiście rozstrzygnąć spory między hrabiami - zwłaszcza o tzw. nowe miasto (niem. Neustadt). Ostatni raz przybył do Eisleben w 1546 roku. 16 lutego podpisał z Justusem Jonasem akt założycielski pierwszej szkoły łacińskiej, dzisiejszego Gimnazjum im. Marcina Lutra. Reformator zmarł w Eisleben 18 lutego 1546 r.

Ze względu na swoje zaangażowanie w szerzenie idei reformacyjnych cesarz Karol V nałożył na hrabiego Albrechta VII zakaz w 1547 roku, który został ponownie zniesiony w 1552 r.

W 1550 roku kolejna epidemia dżumy spowodowała około 1500 zgonów. Wielu górników opuściło miasto, więc w 1554 roku część szybów musiała zostać zamknięta. Cięcia płac spowodowały niepokoje społeczne i przestoje w pracy. W 1562 roku kościół Katharinenkirche spłonął i nie został odbudowany. W 1567 roku elektor saski August zamknął drukarnię, która wydrukowała broszurę przeciwko jego kaznodziejom, i kazał aresztować drukarza. Liczne podziały spadkowe, nadmierne wydatki i zła sytuacja gospodarcza doprowadziły do ​​bankructwa hrabiów von Mansfeld w 1570 roku. Stracili suwerenność na rzecz Saksonii, która wysłała przełożonego do Eisleben. Ze względu na brak siły roboczej w przemyśle wydobywczym emigracja została uznana za przestępstwo.

Literatura:

1. B. Feicke, Die Grafen von Mansfeld als Stadtherren von Eisleben. Die Verpfändung der Niedergerichte 1454 an den Rat der Stadt. In: Harz-Zeitschrift. 61 (= 142), 2009, 141–154.

2. B. Feicke, Die Permutationsrezesse Ende des 16. Jahrhunderts in der Grafschaft Mansfeld. In: Zeitschrift für Heimatforschung. Heft 17, 2008, 19–24.

3. B. K. Ecke, Die Grafen von Mansfeld und ihre Herrschaft. In: harz-saale.de. 9. Dezember 2012, zuletzt geändert am 9. Dezember 2012, zuletzt abgerufen am 16. Oktober 2020.

4. Eisleben vor dem Jahr 1000 (Memento vom 18. Dezember 2007 im Internet Archive), abgerufen am 8. August 2016; und Eisleben von 994 bis zur Reformation (Memento vom 21. Mai 2010 im Internet Archive), abgerufen am 8. August 2016.

5. G. Schlenker, Eisleben um 1500 – Streiflichter auf Martin Luthers Heimatstadt. In: R. Knape (Hrsg.), Martin Luther und Eisleben, 2007, 35-40.