Muzyka odgrywała znaczącą rolę w oddawaniu czci Bogu. Gdy Jahwe przeprowadził naród izraelski przez Morze Czerwone, wznieśli oni triumfalną pieśń zwycięstwa. Kobiety na czele z Miriam, siostrą Mojżesza, tańczyły, śpiewały i grały na tamburynach (Księga Wyjścia 15, 20). W późniejszych czasach król Dawid zorganizował służbę tysięcy muzyków, dzięki czemu gra na instrumentach stała się nieodłącznym elementem wielbienia Boga w przybytku, a potem w świątyni, którą wybudował jego syn Salomon (1. Kronik 23, 5). W czasach biblijnych instrumenty robiono z cennego gatunku drewna, metalu oraz rogów i skóry zwierząt. Niektóre zdobiono kością słoniową. Struny sporządzano z włókien roślinnych lub jelit zwierzęcych. Instrumenty te można podzielić na trzy podstawowe kategorie: instrumenty strunowe (harfa, lira i lutnia), instrumenty dęte (róg zwany szofarem, trąba, flet czy piszczałka) oraz instrumenty perkusyjne (tamburyn, sistrum, czynele i dzwonki). Z towarzyszeniem tych instrumentów recytowano utwory poetyckie, tańczono i śpiewano (1. Samuela 18, 6-7). I co najważniejsze, używano ich do wielbienia Boga, od którego przecież pochodzi dar muzyki (1. Kronik 15, 16). XVI-wieczna reformacja budowała swoją tożsamość chrześcijańską od podstaw w oparciu o Słowo Biblii. Nic zatem dziwnego, że muzyka stanowiła dla niemieckich i szwajcarskich teologów istotny element Odnowy Kościoła.
W 1524 roku, czyli 7 lat po ogłoszeniu przez Doktora Marcina Lutra 95 tez, został wydrukowany zbiór pieśni przeznaczonych dla Kościoła ewangelickiego. Tak powstał nowy gatunek zwany chorałem luterańskim. Początkowo miał formę jednogłosową, lecz później ustalił się schemat czterogłosowy z melodią w głosie najwyższym. Jedną z charakterystycznych cech chorału luterańskiego jest śpiew z towarzyszeniem organów. Przyczyniło się to do rozwoju nowych form muzyki organowej, takich jak preludia chorałowe, chorały organowe i fantazje organowe, służących do wprowadzania zboru w charakter pieśni, jej tonację i melodię. Do realizacji powyższych form potrzeba było rozbudowanej sekcji pedałowej, często z mocnym, solowym głosem językowym. Dla organów renesansowych charakterystycznym głosem jest cymbał. Był on szeroko stosowany, często w dwóch odmianach większego i mniejszego. Ewenementem, nie mającym miejsca w żadnej innej epoce, jest cymbał niestrojony, zwany polskim, którego pojedyncza piszczałka składała się z nogi i włożonych do niej niestrojonych piszczałek, najczęściej sześciu. Miał on za zadanie wywoływać specyficzne szumy i swoiste podzwanianie. W 1525 roku wynaleziono i zaczęto wprowadzać miech klinowy. Niedługo później organy w kościele Mariackim w Gdańsku otrzymały 21 takich miechów. Rytm i melodia chorału luterańskiego były nieskomplikowane, oparte na jednakowych wartościach, teksty pieśni pisano w językach narodowych. Z uwagi na braki w wykształceniu wielu parafian tekst chorału był nieskomplikowany a melodia znana, tak by mógł go wykonywać cały lud, także kobiety. Tak, tak...Dopiero reformacja kościelna dopuściła je do wykonywania pieśni na chwałę Boga! Śpiewy te były w czasach Reformacji silnym przeciwstawieniem dla skomplikowanych, wielogłosowych i niezrozumiałych dla ogółu śpiewów katolickich z łacińskim tekstem. Innym wyznacznikiem chorału luterańskiego jest szerokie wykorzystanie systemu dur-moll. Wydawano go w kancjonałach, czyli specjalnych zbiorach pieśni. Do najbardziej tego typu zbioru należy kancjonał brzeski. wydrukowany został po raz pierwszy w 1673 roku w śląskim Brzegu pod nazwą „Doskonały kancjonał polski". Był później w XVII i XVIII wieku wielokrotnie uzupełniany oraz poszerzany przez polskich pastorów działających na Śląsku. W roku 1723 wydany został w skróconej formie przez Chrystiana Rohrmanna, a w 1776 w ponownie rozszerzonej formie przez Jana Zasadiusa oraz Jana Chrystiana Bockshammera. Do 1850 roku ukazało się na Śląsku 20 edycji tego kancjonału. W 1859 roku, po przeredagowaniu, został wydany pod tytułem „Kancjonał zawierający w sobie pieśni chrześcijańskie.." przez polskiego pastora ewangelickiego pełniącego posługę duszpasterską w okolicach Międzyborza, Roberta Fiedlera. Ostatnie wydanie śpiewnika wyszło spod prasy drukarskiej na Śląsku w 1908 roku. Współczesnymi polskimi kancjonałami protestanckimi są: „Harfa syjońska", Śpiewnik Pielgrzyma i Śpiewnik Ewangelicki (2002).
Doktor Luter był gorącym zwolennikiem muzykowania. Twierdził, że „nuty czynią tekst żywym" (WA TR 2, 2545b, 6f). Propagował wspólne rodzinne śpiewanie, przyczyniając się do wzrostu edukacji muzycznej wśród dzieci. Po Marcinie Lutrze zostało 36 pieśni zebranych w Edycji Weimarskiej (Weimarer Ausgabe, WA) w tomie 35. Wśród nich wyróżnić można kolędy („Jam z niebios zszedł", WA 35, 459-461), hymny, pieśni pasyjne, czy na Zielone Świątki. Jednymi z ważniejszych są z pewnością „Z głębokiej nędzy” (WA 35, 421-422) a także hymn Reformacji „Warownym grodem jest nasz Bóg" (WA 35, 455-457). Teoretykiem muzyki reformacyjnej za czasów ks. Lutra był Georg Rhau. Przybywający do wittenberskiego teologa goście przyznawali, że w domu Marcina i Katarzyny grało i śpiewało się tam często. W kolacjach (i Mowach Stołowych) uczestniczyli organiści i kantorzy poszczególnych parafii ewangelickich, w tym „kantor reformacji” Johann Walter z Torgawy. Do innych słynnych wykonawców ewangelickiej muzyki tamtych czasów należeli Benedict Ducis, Dietrich Sixt i Caspar Othmayr.
Chorał luterański odegrał ważną rolę w muzyce baroku – wykorzystali go m.in. Jan Sebastian Bach i Dietrich Buxtehude, wprowadzając go jako jeden z głosów w swoich utworach instrumentalnych takich jak : preludium chorałowe, przygrywka chorałowa, wariacje, kantaty. Twórczość Buxtehudego (obok Nicolausa Bruhnsa) stanowi szczytowe osiągnięcie północnoniemieckiej szkoły organowej. Styl gry i komponowania utworów zyskał szerszy rozgłos i miał duży wpływ m.in. na Jana Sebastiana Bacha, który w 1705 przybył do Lubeki, by posłuchać Buxtehudego, a oczarowany został dłużej niż planowano. Sporą popularność zyskały zainicjowane przez Buxtehudego i organizowane pięć niedziel w roku koncerty „Abendmusiken", na których prezentowano muzykę religijną poza nabożeństwami. Dietrich Buxtehude komponował głównie muzykę organową i kościelną muzykę wokalną, co miało związek z jego pracą organisty. Sławę zapewniły mu wśród współczesnych przede wszystkim „Preludia".
Muzyka ewangelicka tradycji augsburskiej (luterańskiej) przyczyniła się niewątpliwie do rozwoju polifonii, której szczytowym osiągnięciem jest twórczość Jana Sebastiana Bacha. Bach sięgał po wszystkie współczesne sobie gatunki muzyczne, poza operą. Pisał utwory na organy i klawesyn, komponował fugi, muzykę chóralną oraz kameralną. Był mistrzem muzyki polifonicznej – doprowadził do doskonałości barokową formę fugi („Das Wohltemperierte Klavier", „Kunst der Fuge"). W sposób mistrzowski posługiwał się kontrapunktem. Kompozytor jest autorem ponad 1000 znanych utworów, skatalogowanych w XX wieku przez Wolfganga Schmiedera (katalog Bach-Werke-Verzeichnis, w skrócie BWV). Niezwykła płodność artystyczna Bacha dostarczała mnóstwa problemów logistycznych, jeśli chodzi o fazę przygotowań nowo powstałego utworu. Jednak i w tej płaszczyźnie Bach okazał się mistrzem - tworzył w poniedziałki i wtorki, w środy cała rodzina (16 dzieci i żona) przepisywała nuty dla muzyków. Krewni musieli być przy tym niezwykle skoncentrowani, bowiem Jan Sebastian oczekiwał oszczędnego wykorzystania papieru (który nie był produktem tanim a jednocześnie potrzebnym w dużych ilościach). Muzycy przygotowywali dostarczony utwór od czwartku do soboty a w niedziele wykonywano go o godzinie 10.00 w kościele św. Tomasza a następnie o godzinie 18.00 w kościele św. Mikołaja w Lipsku. Styl muzyczny kompozytora pod koniec jego życia uważany był za anachroniczny, a dzieła uważane za mało wartościowe. Po śmierci Bach został zapomniany, jego nazwisko przyćmiła kariera syna, Carla Philippa Emanuela. Jan Sebastian Bach został ponownie „odkryty” przez Feliksa Mendelssohna-Bartholdy’ego, który w 1829 zaprezentował wykonanie „Pasji według Św. Mateusza" w Berlinie.
Ewangelicyzm reformowany (kalwinizm) oparł się na muzyce jednogłosowej. Z biegiem lat w śpiewach podczas nabożeństw tenor zastąpiono sopranem. Muzykę polifoniczną (m.in. Claude´a Goudimela) ograniczono przeważnie do sfery pozakościelnej. Od 1551 Goudimel opracowywał motety łacińskie. Jego najbardziej znaczącym dziełem jest powstały we współpracy z Pierre´em Davantesem cykl psalmów czterogłosowych (1562) jako opracowanie Psałterza Genewskiego, oficjalnego psałterza kalwińskiego.
„Zawsze kochałem muzykę. Ten, kto obcuje z muzyką, ma dobry charakter“ (WA TR 5, 6248, 18-19). Słowa te stały się inspiracją do poszukiwań innego zastosowania utworów muzycznych aniżeli jedynie w kręgu kościelnym. Doktor Luter trafnie zauważa, iż muzyka w istocie łagodzi obyczaje - przywoływał wielokrotnie przykład grającego na cytrze Dawida, który wypędzał „złego ducha" u Saula (1. Samuela 16, 14-23).W okresie renesansu wiedza jej o uspokajającym wpływie na melancholików była znana. Ponadto, badania w dobie baroku potwierdziły rolę drgań powstałych podczas jej wykonywania na ciśnienie krwi. W oparciu o te spostrzeżenia rozpoczęto wykorzystywać dźwięki w leczeniu przeróżnych zaburzeń (muzykoterapia). Podstawowym środkiem oddziaływania jest muzyka, która często jest wyzwala i katalizuje przeżycia i emocje. Ze względu na techniki stosowane obecnie w muzykoterapii zasadniczo wyróżnia się podział na: muzykoterapię aktywną, do której zalicza się oddziaływania angażujące „fizycznie” (jak śpiew, gra na instrumentach, ruch przy muzyce, improwizacja) oraz muzykoterapię receptywną, której podstawą jest słuchanie muzyki, relaksacja i wizualizacja. Równolegle istnieje, bazujące na metodach i podejściach, rozróżnienie na „muzykę w terapii” oraz „muzykę jako terapię”.
Podsumowując, reformacja miała niezaprzeczalnie duży wpływ na rozwój muzyki i edukacji muzycznej naszego kontynentu. Kościoły protestanckie tworzyły i podtrzymywały dzięki niej kulturę narodową. Jednocześnie wykształciła się nowa forma popularyzacji muzyki - pierwszy na świecie śpiewnik pieśni religijnych (1524) oraz koncerty organowe i to nie tylko z okazji uroczystości religijnych (Wielki Piątek). Chyba każda parafia ewangelicka w Polsce organizuje tego typu spotkania muzyczne pod hasłami: koncerty bachowskie, wiosna u luteran itd. Jeśli jeszcze do tej pory nie skorzystaliście Państwo z zaproszenia, serdecznie zachęcam! Kościoły protestanckie mają nie tylko unikatowy instrument(y), ale przede wszystkim akustykę wnętrz. Ponadto, ewangelicy zwrócili uwagę na terapeutyczną aplikację muzyki a współcześnie tworzy ją wielu z nas, od klasyki po muzykę elektroniczną...
Literatura:
2. J. Chomiński, K. Wilkowska-Chomińska: Formy muzyczne. T. I: Małe formy instrumentalne, 1983, 335.
3. M.-Chr. Mautner, "Singet dem Herrn ein neues Lied" - kleiner hymnologischer Leitfaden für die Hand der Studierenden an der Kirchenmusikhochschule Heidelberg, 2003, 12-13, 22-33.
4. Chr. Möller, Kirchenlied und Gesangbuch, 2000, 85-127.
5. Notacja muzyczna do hymnów Jakuba Gembickiego z edycji gdańskiej [w]: D. Jung, Gdańskie hymny Jakuba Gembickiego, 2014, 118-128.
6. Q. Horatii Flacci poetæ lyrici odæ omnes quotquot carminum generibus differunt ad rhythmos musicos redactæ. - Paris : Nicolas Du Chemin et Claude Goudimel, 1555. Lesure 1953 n° 40, cité d’après le Manuel du libraire de Brunet. Édition perdue, signée Claudius Godimellus Bisuntinus et dédiée à Gérard Gryphius, professeur à Narbonne.
7. S. Nayak, B. L. Wheeler, S. C. Shiflett, S. Agostinelli. Effect of Music Therapy on Mood and Social Interaction Among Individuals With Acute Traumatic Brain Injury and Stroke, Rehabilitation Psychology, 2000, 45 (3), 274-283.
8. J. Stalmann, Musik der Reformation. In: V. Leppin, G.Schneider-Ludorff (Hrsg.), Das Luther-Lexikon, 2015, 491-501.
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz