Najstarsza polska kolęda to Zdrow bądź, krolu anjelski. Pod koniec XIX w. odnalazł ją Aleksander Brückner w rękopisie Biblioteki Załuskich w Petersburgu, pochodzącym z biblioteki wikariuszy wiślickich. Tekst zapisany został w kazaniu (1424) Jana Szczekny, magistra praskiego, późniejszego mnicha cysterskiego i spowiednika królowej Jadwigi Andegaweńskiej, od 1407 profesora teologii na uniwersytecie krakowskim. Tekst oryginalny nie ma zapisu nutowego.
Kolęda polska była prawdopodobnie tłumaczeniem z oryginału czeskiego (Zdráv bud' králi andělský) lub łacińskiego utworu Ave rex angelorum. Głos discantowy tego utworu znajduje się w kancjonale z 1637 Opactwa Sióstr Benedyktynek pw. św. Wojciecha w Staniątkach.
Zależnie od redakcji kolęda liczy od 14 do 17 wersów. Znane są trzy redakcje wariantowe tekstu kolędy, wszystkie z XV wieku. Podział na strofy i wersety przejęto z wydania Brücknera i zgodnie z jego wskazówkami.
Tekst:
- Zdrow bądź, krolu anjelski
- K nam na świat w ciele przyszły,
- Tyś zajiste Bog skryty,
- W święte czyste ciało wlity.
- Zdrow bądź, Stworzycielu
- Wszego stworzenia,
- Narodziłś się w ucirpienie
- Prze swego luda zawinienia.
- Zdrow bądź, Panie, ot Panny
- Jenżś się narodził za ny.
- Zdrow bądź, Jesu Kryste, krolu,
- Racz przyjęci naszę chwałę.
- Racz daci dobre skonanie
- Prze twej matki zasłużenie,
- Abychom cię wżdy chwalili,
- Z tobą wiecznie krolowali. Amen.
W XVI wieku tłumaczono na język polski kolędy z łaciny i ze śpiewników braci czeskich. Wzrost popularności gatunku nastąpił na przełomie XVII i XVIII wieku, wtedy ustalił się sam termin kolęda w znaczeniu pieśni bożonarodzeniowej. Powstała wówczas jedna z najważniejszych polskich kolęd W żłobie leży, przypisywana Piotrowi Skardze – do melodii poloneza koronacyjnego króla Władysława IV. Inną bardzo popularną kolędę Bóg się rodzi, do melodii w rytmie poloneza, napisał Franciszek Karpiński. Twórcami kolęd byli także między innymi Mikołaj Sęp Szarzyński i Andrzej Morsztyn, w XIX w Zygmunt Noskowski, a na pocz. XX w Feliks Nowowiejski. Kolędę Lulajże, Jezuniu Fryderyk Chopin zacytował w środkowej części scherza h-moll op.20. Ze współczesnych kolędy komponował Witold Lutosławski.
W polskim dorobku kulturalnym zachowało się ponad 500 kolęd i pastorałek. W XIX wieku rozpoczęto na większą skalę zbieranie kolęd i pastorałek, a punktem odniesienia jest wydany w 1843 zbiór Pastorałki i kolędy z melodiami czyli piosnki wesołe ludu w czasie świąt Bożego Narodzenia po domach śpiewane autorstwa katolickiego księdza Michała Mioduszewskiego.
Współcześnie kolędy nadal wykonywane są w praktyce ludowej na wsiach podczas okresu Bożego Narodzenia oraz Godów oraz w kościołach, szkołach, podczas jasełek, w domach podczas Wigilii. Kolędy polskie jako jedne z nielicznych w Europie są żywym elementem tzw. kolędowania po domach.
Powstają też nowe kolędy, komponowane przez współczesnych twórców, których popularność dorównuje kolędom tradycyjnym, np. kolęda z lat 30. XX w Nie było miejsca dla Ciebie, czy Kolęda o gwieździe z musicalu Kolęda Nocka z lat. 80 XX w.
W praktyce estradowej wykonują programy kolędowe oraz wydają płyty zespoły folkloru stylizowanego: Mazowsze, Śląsk, chóry: Poznańskie Słowiki, a także wykonawcy rozmaitych gatunków muzycznych.
W Śpiewniku Ewangelickim kolędy i pastorałki umieszczono pod numerami 31-90. Wśród nich umieszczono tak popularne utwory jak: Ach, ubogi w żłobie, Anioł pasterzom mówił, Bóg się rodzi, Cicha noc, święta noc, Do szopy, hej, pasterze, Dzisiaj w Betlejem, Gdy się Chrystus rodzi, Gdy śliczna Panna, Jezus malusieńki, Lulajże, Jezuniu, Mizerna cicha, stajenka licha, Nie było miejsca dla Ciebie, Przybieżeli do Betlejem, Tryumfy Króla niebieskiego, W żłobie leży, Wesołą nowinę, bracia, słuchajcie, Wśród nocnej ciszy, Z narodzenia Pana.
Literatura:
1. M. Borejszo, Boże Narodzenie w kulturze polskiej, 1996, 53.
2. Śpiewnik Ewangelicki, Wydawnictwo Augustana, 2008, 64-137.
