Łukasz Cranach Starszy

Łukasz Cranach Starszy, Autoportret, 1550

To jeden z najbardziej znanych niemieckich malarzy i grafików epoki Renesansu. W 1505 roku zamieszkał w Wittenberdze i został nadwornym malarzem księcia-elektora Fryderyka III Mądrego. W 1508 roku książę nadal Cranachowi herb ze skrzydlatym wężem. W następnym roku Cranach otrzymał z rąk elektora tytuł szlachecki. Tym samym artysta stał się nadwornym portrecistą wielu saskich notabli a także przedstawicieli lokalnego Kościoła, z arcybiskupem Moguncji i Halle Albrechtem Brandenburskim na czele. W 1510 roku Cranach ożenił się z Barbarą Brengebier, córką burmistrza Gothy. W Wittenberdze przy Schloßstraße 1 wybudował swój dom, gdzie założył duży warsztat i pracownię artystyczną. Następne stał się ojcem Hansa i Lucasa oraz Ursuli i Barbary. Obydwaj synowie poszli w ślady ojca i zostali malarzami. W 1520 roku Cranach uzyskał przywilej aptekarski. W tym samym roku urodziła się jego najmłodsza córka Anna, jej ojcem chrzestnym został Marcin Luter, z którym artysta od dłuższego czasu utrzymywał przyjacielskie relacje, co poświadczają liczne portrety Lutra jeszcze jako katolickiego augustianina a następnie jako reformatora. Od 1523 roku przez krótki czas prowadził drukarnię, później księgarnię. Łukasz Cranach wraz z żoną Barbarą byli świadkami na ślubie Marcina Lutra z Katarzyną von Bora (15.06.1525). Malarz stał się również ojcem chrzestnym pierwszego syna Lutra – Johannesa. Ponadto artysta zaprzyjaźnił się z innymi uczonymi przedstawicielami reformacji, wśród nich był Philipp Melanchton, czterokrotnie przez niego portretowany. Poznawszy nowe doktryny artystyczne tworzył liczne obrazy, wprowadzając schematy oparte głównie na Piśmie Świętym. Dla katolickich zleceniodawców wykonywał wciąż obrazy oparte na dawnej tradycji ikonograficznej (m.in. wizerunki Marii i świętych), przy czym w jego malarstwie religijnym prym wiodły tematy biblijne. Od około roku 1525 zaczął częściej malować wspólnie z synami: Łukaszem Cranachem Młodszym (m.in. współpraca przy malowidłach ołtarza głównego w kościele NMP) i Hansem, który za życia ojca zmarł w 1537 roku, w Bolonii. Trzy lata później zmarła jego żona Barbara. Cranach uchodził za jednego z najbardziej poważanych a z dochodem ok. 4000 guldenów miesięcznie był drugim najbogatszym mieszkańcem Wittenbergi. Był wieloletnim członkiem Rady Miejskiej (od 1519 do 1549) i trzykrotnie piastował urząd burmistrza (od 1519, 1540 i 1543). Wówczas służył takim elektorom jak Jan, Konstanty i Jan Fryderyk I Saksoński. W 1547 roku u cesarza Karola V Cranach prosił o łaskę dla wziętego do niewoli elektora Jana Fryderyka. Z tego powodu odwiedził m.in. Innsbruck i Augsburg, gdzie miał się zetknąć z Tycjanem. W 1550 roku „malarz reformacji” pojechał z księciem elektorem do Weimaru. Tam, w 1553 roku, zmarł mając 81 lat, jako autor ponad 400 dzieł. Po śmierci artysty, jego syn Łukasz Cranach młodszy przejął pracownię i kontynuował twórczość ojca.

W trwającym kilka dekad okresie wittenberskim Łukasz Cranach starszy przeżywał swoją świetność pod każdym względem. Stworzył wielką pracownię, gdzie przy pomocy licznych współpracowników, a następnie swoich dwóch synów przyczynił się do obfitej produkcji malarskiej i graficznej. Znacznie poszerzył swoje horyzonty zarówno na polu treściowym i tematycznym, jak formalnym i stylistycznym, w wyniku czego styl Cranacha zawiera w sobie nie tylko inspiracje z gotyckiej spuścizny, lecz przede wszystkim ukształtował swego rodzaju odmianę renesansu w Rzeszy, ponadto wzbogacił styl przez inspiracje manieryzmem, głównie północnym. Uznanie wśród elit Saksonii i liczne zamówienia znanych osobistości uczyniły Cranacha czołowym portrecistą renesansu, „malarzem reformacji”, z drugiej strony zaś nadmiar zamówień przyczynił się do niestabilności poziomu artystycznego, sporo dzieł ma charakter warsztatowy i odbiega od wysokiej jakości dzieł wykonanych przez samego mistrza. W portretach często balansował między studium postaci a szczegółowymi analizami materii, co poświadczają „jubilersko” malowane kostiumy portretowanych postaci, niekiedy szczegóły kostiumologiczne kontrastują z ogólnie zarysowaną fizjonomią postaci. Wpływ renesansu widoczny jest przez wzbogacenie w twórczości Cranacha zakresu tematycznego o wątki mitologiczne i alegoryczne. Postawa artysty wobec dziedzictwa antycznego była relatywna, ze względu na wybieranie określanych tematów powielanych w mniej lub bardziej różnorodnych wariantach. Wybór tematu był często podyktowany preferencjami artysty, nierzadko malował akty kobiece, stąd głównymi mitologicznymi tematami i bohaterami w twórczości Cranacha były Sąd Parysa oraz Nimfa przy fontannie, Lukrecja, Apollo i Diana, Wenus i Kupidyn kradnący miód. Niektóre z tematów m.in. wersje Lukrecji, Herkules i Omfale stanowiły dla Cranacha okazję do analizy kostiumologicznej. Specyficzny charakter mają wielopostaciowe obrazy o tematyce alegorycznej, m.in. Złoty- i Srebrny Wiek, Ogród Młodości które obrazują swego rodzaju wizję idealnego świata. Kilkakrotnie Cranach malował Melancholię, w której na wzór Dürera przedstawiał istotę melancholijną, której temperament zdominowany jest przez „czarną energię” bądź czarny „humor”, stan przejmującej goryczy, którą zawiaduje Saturn, władca ciemności i zimna. Podobnie jak u Dürera melancholia nie jest bynajmniej złym stanem psychicznym, lecz myśleniem o rozterce i nierozstrzygniętym problemem.

Literatura:

1. M. Zarling, "Justified in Jesus–the Weimar Altarpiece by Lucas Cranach – Bread for Beggars". Retrieved 2018-12-05.

2. K. Frank: Blicke auf Cranach: Zwischen Quellenüberlieferung und Wissenschaftsgeschichte, in dies.: Die biblischen Historiengemälde der Cranach-Werkstatt. Christus und die Ehebrecherin als lehrreiche „Historie“ im Zeitalter der Reformation (Stuttgarter Akademieschriften 2), 2018, 19–66.

3. RKDartists, rkd.nl, besøkt 19. februar 2018.