Decentralizacja Kościoła w pόźnym średniowieczu: Francja i Święte Cesarstwo Rzymskie

Karol VII (1403-1461)

1. Reforma we Francji za panowania Karola VII

W polityce kościelnej Karol VII musiał uporać się ze sporami, jakie powstały pomiędzy papieżem Eugeniuszem IV, który domagał się przyznania następcom Piotra tradycyjnej władzy papieskiej, a Soborem Bazylejskim, który opowiadał się za prymatem soboru nad papieżem (koncyliaryzm). Obie strony sporu wezwały do ​​wsparcia króla francuskiego. 1 czerwca 1436 roku jego emisariusze wyrazili lojalność Karola VII wobec zdominowanego już przez Francuzów Synodu w Bazylei, ale także zażądali, aby papieża traktowano z szacunkiem. Kiedy Eugeniusz IV odrzucił propozycję większości Ojców Soboru Bazylejskiego, aby zwołać sobór unijny z Greckim Kościołem Prawosławnym w Awinionie, Karol VII w zasadzie przyjął prośbę Soboru Bazylejskiego o uznanie przesłanych mu decyzji. Od 1 czerwca 1438 w Bourges zbierało się spotkanie duchowieństwa francuskiego, a 7 lipca 1438 Karol VII ogłosił sankcję pragmatyczną z Bourges na podstawie sprawozdania komisji powołanej do wykonania uchwał soboru. Dokonano w nim znaczących modyfikacji części decyzji, zgodnie z wolą francuskiego monarchy i duchowieństwa, np. ograniczono wpływy papieża. Stworzyło to katolicki kościół narodowy, który cieszył się pewnymi prerogatywami (tzw. wolnościami gallikańskimi) i był stosunkowo niezależny od Stolicy Apostolskiej. Utworzony w ten sposób Kościół gallikański miał w dużej mierze znajdować się pod kontrolą króla francuskiego, zwłaszcza w sprawach personalnych - wybór biskupów był niezależny od papieża. Aby zyskać akceptację papieża, nowo wybrany biskup musiał zapłacić pieniądze... Gdy Karol VII osiągnął swoje kościelne cele polityczne poprzez instrumentalizację Synodu w Bazylei, zdystansował się od niego i nie uznał antypapieża Feliksa V i tak sprytnie uniknął zerwania z rzymskim papieżem.

2. Tendencje decentralizacyjne w Cesarstwie Niemieckim

A) „Reformatio Sigismundi“

W związku z wysiłkami na rzecz reformy Świętego Cesarstwa Rzymskiego za panowania cesarza Zygmunta (1411–1437) w dwa lata po jego śmierci na soborze w Bazylei w 1439 roku powstało dzieło „Reformatio Sigismundi” napisane przez autora, który pozostał anonimowy, choć błędnie, że był nim władca niemiecki.

„Reformatio…” zostało napisane w języku niemieckim i było prawdopodobnie najczęściej używanym tekstem reformy swoich czasów. Tekst został po raz pierwszy wydrukowany w 1476 roku i doczekał się siedmiu nowych wydań aż do 1522 roku. W XV wieku traktowano je nawet jak prawo cesarskie. „Reformatio…” było początkiem rozwoju, w którym zasady konstytucyjne i polityczne były już formułowane nie tylko po łacinie, ale także po niemiecku. Pod względem treści traktat niewiele różni się od innych tekstów reform politycznych z czasów Zygmunta. Zawiera sugestie dotyczące reformy Kościoła i imperium, częściowo z praktycznego, a częściowo z nierealistycznego punktu widzenia. Pismo zawiera naukę o sakramentach i opowiada się za małżeństwem kapłańskim i sekularyzacją majątku kościelnego. Zawiera także rzekomą wizję cesarza Zygmunta o pojawieniu się króla-kapłana Fryderyka oraz plany świeckiej reformy królestwa (lub imperium) i Cesarstwa (Niemieckiego).

B) Konkordat wiedeński

Konkordat wiedeński to traktat między Cesarstwem a Stolicą Apostolską podpisany przez Fryderyka III w marcu 1448 roku, a papieżem Mikołajem V. Został podpisany w miejscowości Aschaffenburg. Konkordat został opublikowany 19 marca 1448 roku jako przywilej papieski i oparł mianowanie urzędów kościelnych i organizację kościelną w Świętym Cesarstwie Rzymskim na solidnych podstawach.

Konkordat został poprzedzony zgromadzeniem książęcym w Aschaffenburg w 1447 roku, które rozstrzygnęło na korzyść papieża, a przeciwko soborowi w Bazylei. Enea Silvio de Piccolomini, który pełnił funkcję sekretarza i dyplomaty w służbie królewskiej, a później został wybrany na papieża jako Pius II, odegrał znaczącą rolę w pojednaniu interesów obu stron. We wrześniu tego samego roku rozpoczęły się w Wiedniu negocjacje pomiędzy kardynałem Juanem Carvajalem ze strony papieskiej a Fryderykiem III

W rezultacie konkordat wzmocnił papieską strefę wpływów. Wybór biskupów przez kapitułę katedralną został zatwierdzony w drodze konsensusu. Stolica Apostolska otrzymała prawo sprzeciwu wobec wyborów biskupich i podatków nakładanych przez Kościół w Cesarstwie. Papieżowi pozwolono korzystać z prawa wyznaczania beneficjów w nieparzystych miesiącach roku. Konkordat wiedeński został przypieczętowany przez króla 17 lutego 1448. Rok wcześniej papież Mikołaj V doprowadził do zawarcia różnych konkordatów książęcych, co oznaczało, że suwerenność kościelna na terytoriach została faktycznie powierzona książętom cesarskim, a nie cesarzowi. Skutki konkordatu wiedeńskiego były zatem ograniczone. Niemniej jednak stanowiło podstawę stosunków z Kurią aż do schyłku Cesarstwa w 1806 roku.

W Austrii porozumienie umożliwiło reorganizację warunków kościelnych. 6 września 1462 roku papież Pius II przyjął powstanie diecezji Laibach zawarte rok wcześniej przez cesarza Fryderyka III, jednak biskup Pasawy nie uznał nowego biskupstwa i dalej zarządzał tym terenem. Podczas wizyty w Rzymie cesarzowi udało się także wyjaśnić powstanie nowej diecezji. Bulla papieska z 18 stycznia 1469 ustaliła fakty przeciwko oporowi biskupa Pasawy.

C) „Gravamina nationis germanicae“

Gravamina Narodu Niemieckiego (łac. Gravamina nationis germanicae) to późnośredniowieczne i wczesne nowożytne skargi z obszaru niemieckojęzycznego przeciwko papieżowi i Kurii w Rzymie. Miały one ogromne znaczenie w tworzeniu nastrojów antypapieskich, na których Marcin Luter i reformatorzy mogli się oprzeć. Gravamina miały znaczący wpływ na wyłonienie się niemieckiego obrazu samego siebie jako prekursora świadomości narodowej.

Z aktywnym rozumieniem gravaminy jako skarg strony niemieckiej na Rzym zetknięto się po raz pierwszy w latach 1522/23 podczas drugiego Sejmu Rzeszy w Norymberdze. Świeckie stany wniosły skargi na stolicę rzymską i inne stany duchowe. Do tego czasu, a także we frankfurckiej Avisamenta z 1456 roku i Gravamina wormackie z 1521, gravamina były obciążeniami, które Stolica Apostolska nakłada na naród niemiecki.

W 1448 roku został podpisany konkordat wiedeński pomiędzy papieżem Mikołajem V, a późniejszym cesarzem Fryderykiem III. Porozumienie to stanowiło jeden z fundamentów Kościoła w cesarstwie aż do końca Świętego Cesarstwa Rzymskiego. Konkordat został zawarty dopiero pomiędzy cesarzem a papieżem, wbrew woli stanów cesarskich, a zwłaszcza wysokiego duchowieństwa. Regulowała uprawnienia papieskie, m.in. przy udzielaniu beneficjów, obsadzaniu stanowisk kościelnych czy płaceniu pieniędzy Kurii. Konkordat nie uwzględnił wszystkich rezultatów soborów reformujących w Konstancji i Bazylei (podsumowanych na Sejmie Rzeszy w Moguncji w 1439 roku).

W rezultacie podczas Sejmu Rzeszy pojawiły się liczne skargi na papieża i Kurię. Celem było przywrócenie sytuacji sprzed 1448 lub oparcie się na postanowień Moguncji. Autorami byli wysocy duchowni, książęta i wolne miasta. Początkowo uwaga skupiała się na wyższym duchowieństwie, którego zadaniem było także zapobieganie regionalnym tendencjom kościelnym na dużych terytoriach świeckich. Zostały one zatem scharakteryzowane przez Wilhelma Michela jako „skargi zawodowe duchowieństwa niemieckiego”.

Moguncki „Libell” z 1451 roku, napisany przez nieznanego duchownego, zawiera pierwszy zbiór skarg. Około 1452 roku elektor Trewiru Jakob I von Sierck przedstawił konkretne propozycje reform. Pierwsza właściwa kompilacja powstała na podstawie skargi z Moguncji po synodzie prowincjonalnym w 1455 roku. Przyjęto trzynaście artykułów, które miały zostać przekazane papieżowi. Tutaj arcybiskup Moguncji Dietrich Schenk von Erbach był w centrum opozycji wobec Kurii. Krytyce podlegał m.in. wygląd zakonów żebraczych, przyznawanie beneficjów przez Kurię oraz wysokość annatów (roczne opłaty dla papieża) i innych opłat. Duchowni chcieli także, aby papież zapewnił skuteczną ochronę przed jurysdykcją świecką.

Większy zasięg miała „Avisamenta” frankfurcka z 1456 roku. Jako pierwsza pojawia się w tym dziele termin „Gravamina nationis germanicae”. Z okazji nowego odpustu, w dniu frankfurckim (1456), delegaci wszystkich elektorów z wyjątkiem elektorów Trewiru, arcybiskupów Salzburga i Bremy oraz różnych kapituł katedralnych oficjalnie sformułowali dwanaście „skarg nałożonych na naród niemiecki” („Gravamina illata Alamaniae nationis"). Większość z nich dotyczyła obaw wysokiego duchowieństwa i uwzględniono tylko jedną skargę wyborców: jedynie sądy świeckie w Niemczech powinny rozpatrywać sprawy świeckie.

Podczas Sejmu Rzeszy w 1458 roku elektorzy (bez Palatynatu) i niektórzy biskupi powtórzyli frankfurcką „Avisamenta”, uzupełnioną dalszymi punktami, jako petycję do papieża Piusa II. Następnie w 1479 roku trzej arcydoniści wydali 26 artykułów koblenckich, a w 1456 roku biskup würzburski Jan III von Grumbach i kapituła katedralna napisali 31 artykułów dla Synodu Prowincjalnego w Moguncji. Obydwa teksty opierają się na frankfurckiej „Avisamenta”, tekst würzburski wyraźnie nawiązuje do frankfurckiej „Gravamina nationis Alemanicae et status nostri ecclesiastici”. Pojawiają się także skargi na ingerencję władców świeckich w jurysdykcję duchową.

Maksymilian I Habsburg uczynił gravamina narzędziem imperialnej polityki zagranicznej. Zarzuty antykurialne omawiano na Sejmach Rzeszy w latach 1497 (Freiburg) i 1500 (Augsburg). Po rozłamie w w Cambrai spowodowanym przez papieża, Maksymilian prawdopodobnie za radą swojego kanclerza Matthiasa Langa, wykorzystał gravamina do antypapieskich celów politycznych. Cesarz chciał wywrzeć presję polityczną na papieża i w ten sposób pójść za przykładem Francji. W 1510 roku Maksymilian I wysłał swojego prywatnego sekretarza Jakoba Spiegla do swojego wuja, humanisty Jakoba Wimphelinga, z prośbą o wydanie opinii w trzech następujących kwestiach:

- Jak można powstrzymać przyznawanie beneficjów ulubieńcom Kurii (tzw. kurtyzanom, łowcom beneficjów itd.)?

- Jak można znieść annaty?

- Czy niemiecki arcybiskup (np. Moguncji, Magdeburga i Salzburga) może zostać mianowany legatem stałym i tym samym otrzymać władzę decyzyjną w sprawach, które zostały wcześniej rozstrzygnięte w Rzymie?

Wimpheling przedstawił sankcję pragmatyczną z Bourges jako podstawę raportu. Najpierw przytoczył sankcję pragmatyczną, a następnie sporządził dziesięciopunktową listę Gravamina. Ponadto nawiązał przede wszystkim do szkód finansowych, jakie wyrządził papież w Cesarstwie Niemieckim. Odniósł się dosłownie do prywatnego listu, który kanclerz Moguncji Martin Mair skierował do Enei Silvio Piccolomini w 1457 roku. Mayr był osobistym przyjacielem Piccolominiego i wykorzystał gratulacje z okazji nominacji Piccolominiego na kardynała Sieny do zidentyfikowania problematycznych wydarzeń w Kościele.

Piccolomini napisał szczegółowe obalenie w 1458 roku (później zwane Germanią). W tym samym roku został papieżem. Jednak Germania została z kolei krytycznie przyjęta przez niemieckich humanistów, w tym Wimphelinga, więc prywatne pisma Maira nadal wywierały wpływ. Z politycznego punktu widzenia raport Wimphelinga nie miał żadnych konsekwencji, gdyż wkrótce potem cesarz przeszedł na stronę papieża i zaprzestał prowadzenia swojej narodowej polityki kościelnej. Jednak w perspektywie średnioterminowej ważne stało się, aby Gravamina reprezentowała humanistę na poziomie Wimphelinga.

Stany cesarskie wykorzystały gravamina podczas Sejmu Rzeszy w Augsburgu w 1518 roku, aby uzasadnić odrzucenie podatku nałożonego na Turków ogłoszonego przez papieża i popieranego przez cesarza. Nowością było to, że omówiono negatywne nastroje wśród społeczeństwa, które powstały w wyniku poprzednich datków na krucjaty. W oświadczeniu gravaminy, napisanym przez biskupa i duchowieństwo Liège, skrytykowano głównie postępowanie finansowe Kurii. Został on przedstawiony cesarzowi i legatowi papieskiemu na Sejmie Rzeszy i włączony do kapitulacji wyborczej Karola V w 1519 roku.

D) Państwowy rząd Kościołem przed Reformacją

- Tzw. podział lipski (Leipziger Teilung) z 1485 roku

Na bazie tego podziału wyłoniły się dwie linie rodu Wettynów: ernestyńska ​​i albertyńska, które popadały w coraz większą opozycję. W trakcie wojny szmalkaldzkiej, podczas kapitulacji Wittenbergi w 1547 roku, wraz z przejęciem Księstwa Saksonii, godność wyborcza została przeniesiona z Ernestynów na Albertynów w osobie księcia Saksonii Maurycego. Wraz z przejęciem pozostałych części kraju Ernestynom pozostała jedynie część Turyngii i opieka nad Coburgiem. Do korony czeskiej trafiły także ernestyński region Vogtland i niewielki obszar wokół Platten w Rudawach. Wszystkie pozostałe regulacje zawarte w umowie podziału przestały obowiązywać. Na mocy traktatu z Naumburga z 27 lutego 1554 elektor August przekazał Ernestynom część kraju, np. obszary wokół Altenburga i Eisenberga. Obydwa regiony próbowały rządzić Kościołem jako suwereni. Diecezje stały się diecezjami regionalnymi (terytorialnie przypisanymi do kraju).

1502 – powstanie Uniwersytetu w Wittenberdze jako przeciwwagi do Uniwersytetu w Lipsku

- w Hesji: konflikt panującego z arcybiskupstwem Moguncji (gravamina wyżej)

- w Wirtembergii (Szwabii) – panowanie Eberharda V Wirtemberskiego zwanego Brodatym

Hrabia Eberhard, który objął urząd w młodym wieku, stawił czoła wyzwaniom swoich czasów, kierując się mottem życiowym „Attempto” („Odważę się”), którego początki sięgają 1472 roku. Początkowo musiał bronić się przede wszystkim przed wujem, elektorem palatynackim Fryderykiem, który rościł sobie pretensje do jego części kraju i stanowił ciągłe zagrożenie. Po śmierci Fryderyka († 12 grudnia 1476) Eberhard mógł więcej czasu poświęcić polityce wewnętrznej. Choć sam nie znał łaciny, Eberhard wysoko cenił edukację literacką i intelektualny ruch humanizmu i zlecił przetłumaczenie dużej liczby tekstów łacińskich na język niemiecki. Pracował tu dla niego kaligraf i iluminator z Urach Stephan Schriber. Zachowały się pozostałości jego bogatej biblioteki.

Zmotywowany przez swoją matkę Mechthild von der Pfalz, Eberhard kazał przenieść klasztor Sindelfingen do Tybingi i założył tu uniwersytet w 1477 roku. Sprowadził także do kraju Braci Wspólnego Życia, wspólnotę „Devotio moderna” i jednego z ich czołowych przedstawicieli tzw. via moderna Gabriela Biela, oraz kazał zbudować klasztory w Urach, Dettingen an der Erms, Herrenberg, Einsiedel koło Tybingi i Tachenhausen. Kluczową rolę jako intelektualny powiernik i doradca naukowy hrabiego odegrał humanista Johannes Nauclerus, który został także pierwszym rektorem, a później rektorem uczelni.

Tybinga, Stara Aula (Alte Aula)

Od lutego do kwietnia 1482 roku wybitny humanista Johannes Reuchlin towarzyszył hrabiemu Eberhardowi w jego podróży do Rzymu, podczas której toczono udane negocjacje z papieżem Sykstusem IV, zwłaszcza w sprawie personalnego i finansowego oddzielenia uniwersytetu od Fundacji św. Jerzego w Tybindze. Eberharda szczególnie niepokoiła reforma Kościoła i klasztorόw oraz wprowadzenie państwowego nadzoru finansowego.

Literatura:

1. J. Ehlers, Frankreich im Mittelalter, 2009, 337-339.

2. G. Minois, Charles VII: un roi shakespearien, 2005, 99.

3. H. Bookmann, Zu den Wirkungen der „Reform Kaiser Siegmunds“. In: Deutsches Archiv für Erforschung des Mittelalters. 1979, 514–541.

4. KONKORDAT  

5. H. Scheible, Die Gravamina, Luther und der Wormser Reichstag. In: Ders., Melanchthon und die Reformation. Forschungsbeiträge, hrsg. von Gerhard May und Rolf Decot. Philipp von Zabern, 1996, 393–410.

6. E. Wolgast, Gravamina nationis germanicae. In: Theologische Realenzyklopädie (TRE). Bd. 14, 1985, 131–134.

7. Das Teutsche Reichs-Archiv / [8]. Des Teutschen Reichs-Archivs Partis Specialis Continuatio II. Johann Christian Lüning, Leipzig: Lanckisch, 1712, 236/237.

8. D. Mertens, Eberhard im Bart und der Humanismus. In: Maurer H. M. (Hrsg.): Eberhard und Mechthild. Untersuchungen zu Politik und Kultur im ausgehenden Mittelalter, 1994, 35-81.

9. R. Cermann, Die Bibliothek Herzog Eberhards im Bart von Württemberg (1445-1496). In: Scriptorium 51 (1997), 30 – 50.

10. Th. Kaufmann, Erlöste und verdammte. Eine Geschichte der Reformation, 2017, 54.