Reformacja przyczynkiem tolerancji?

          Obóz reformatorów nie był tolerancyjny we współczesnym rozumieniu tego słowa. Wprawdzie Doktor Luter uważał, że nikogo nie można zmusić do wiary i Ewangelii, jednocześnie pozostawał nieustępliwym orędownikiem tego, co stoi w Biblii. Zarówno ruch szwajcarski jak i wittenberski dążył do bezwarunkowej organizacji życia chrześcijańskiego w oparciu o dogmatyczną czystość rozumianą jako wierność Słowu, co wykluczało jakikolwiek dialog z innym światopoglądem...

            Szczególnie napięte okazały się stosunki z wyznawcami islamu i judaizmu. Niechęć tzw. późnego Lutra do jednych i drugich wynikała z przekonania, że co przeczy Słowu Bożemu, pochodzi od szatana. Postawa ta nie ma nic wspólnego z rasistowskimi poglądami nazistów, którzy tak często powoływali się na pisma Ojca Reformacji. Odnowiciel Kościoła nigdy nie propagował unicestwienia ani Żydów, ani Turków. Jeszcze na początku lat 20-stych XVI wieku zauważył, iż Syna Bożego urodziła Maria z pokolenia Judy a tym samym chrześcijanie i Żydzi mają te same korzenie. Traktatów politycznych Lutra napisanych przed 500 laty nie można brać dosłownie, bowiem najczęściej odnoszą się do bieżących wydarzeń historycznych. Czyniąc inaczej, popadamy w pułapkę intelektualną (jako że nasza aktualna sytuacja jest zupełnie inna) i wyrządzamy Lutrowi krzywdę i niesprawiedliwość, nie dając mu szansy na wyjaśnienie i ewentualną zmianę stanowiska. W XVI wieku Imperium Osmańskie zagrażało militarnie Europie, Turcy chcieli islamizacji kontynentu. Marcin Luter widział w sobie obrońcę wartości chrześcijańskich. Trudno mu było zatem szukać porozumienia w atmosferze wymuszanej dominacji. Warto jednak wspomnieć, że wittenberski Reformator przypomniał cesarzowi Karolowi V, iż bronią chrześcijanina jest Słowo Boże a nie miecz. Tym samym dał Habsburgowi do zrozumienia, że nie może on mienić się jedynym przedstawicielem chrześcijańskiej Europy...

            Bolesne doświadczenia wojny chłopskiej i wzrastający sprzeciw wobec nieugiętej postawy obozu wittenberskiego, wymusiły złagodnienie stanowiska Lutra. Reformator skoncentrował się na nawoływaniu do powrotu ku źródłom wiary aniżeli walczeniu z przeciwnikiem. Na przestrzeni lat rozwojowi tolerancji sprzyjał bądź go hamował wizerunek Doktora Marcina w poszczególnych epokach. W czasach ortodoksji luterańskiej (1550-1780) Reformator był uważany za nieomylnego nauczyciela, wiek później - np. przez Immanuela Kanta - za bohatera wiary, dopiero niemiecki filozof z przełomu XVIII i XIX stulecia, Johann Gottlieb Fichte, zwrócił uwagę na ewangelicki etos swobody sumienia i zwrócenie się ku indywidualnej pobożności. 

            Europejska wolność słowa zrodziła się raczej z ulegającej zmianie w oparciu o reformacyjne postulaty gospodarki kontynentu. Miało to miejsce zwłaszcza w XVII wieku, gdy po wojnie trzydziestoletniej uznano ewangelicyzm reformowany (kalwinizm) za równoprawny nurt chrześcijaństwa i rozdzielono sprawy państwowe od religijnych. W tym samym czasie, w krajach zachodnich nastąpiła szczególnie intensywna wymiana intelektualna pomiędzy Żydami a chrześcijanami. W takich miastach jak Amsterdam współżycie ludzi obu wyznań stawało się coraz bardziej oczywiste. Ich relacje na poziomie ekonomiczno-społecznym zyskiwały na znaczeniu, przede wszystkim codzienne problemy życia w diasporze, mniejszości religijnej oraz związane z tym bycie obcym, które kalwini dzielili z Żydami a także jedno i to samo miejsce ucieczki - jak na przykład Hamburg - zacieśniały wzajemne stosunki. Niejako na wygnaniu znajdowały się pojedyncze parafie ewangelickie w katolickiej Nadrenii, istniały jednak bez większych problemów. To XIX-wieczna teologia propagowała wolność i niezależność sumienia każdego wyznawcy Chrystusa, z której powstał ideologiczny pluralizm. Drogą wspólnej rozmowy i modlitwy odpowiedziały rozmaite odłamy chrześcijańskie na postępującą laicyzację społeczeństw.

       Druga połowa XIX wieku to okres powstawania międzynarodowych związków (np. Alians Ewangeliczny, Konferencja Biskupów Anglikańskich w Lambeth).

        Jedną z osób, które szczególnie przyczyniły się do szerzenia idei ekumenizmu wśród młodych był Brat Roger, syn kalwińskiego pastora ze Szwajcarii, założyciel Wspólnoty Taizé. Jego wizja jedności chrześcijan wypływała z przekonania, że Jezus nie przyszedł założyć jeszcze jednej religii, lecz by objawić miłość Boga i pojednać ludzi między sobą. Dlatego chrześcijanie mogą się pojednać z sobą poprzez wspólną modlitwę, umożliwiając Duchowi Świętemu działanie w sercach. Również wśród katolików zrodziło się z czasem gorące pragnienie pojednania z innymi kościołami. W 1928 roku papież Pius XI wykazał negatywny wpływ ruchu ekumenicznego na wiarę w encyklice Mortalium animos. Dwadzieścia lat później, Święte Oficjum nie pozwoliło wiernym na udział w Zgromadzeniu Ogólnym Światowej Rady Kościołów w Amsterdamie. Dopiero za pontyfikatu Jana XXIII stosunek do ruchu ekumenicznego uległ zmianie. W 1960 roku powołano Sekretariat ds. Jedności Chrześcijan, który miał za zadanie nawiązanie kontaktu z innymi kościołami nierzymskokatolickimi.

     W okresie pontyfikatu Jana Pawła II zaangażowanie Kościoła rzymskokatolickiego w ruch ekumeniczny nasiliło się. Sprzyjały temu jego liczne podróże. W trakcie niektórych z nich spotykał się z przedstawicielami Kościołów nierzymskokatolickich i organizacji ekumenicznych. Podczas innych odwiedzał państwa, gdzie większość ludności stanowili wyznawcy nierzymskiego katolicyzmu. Do pozostałych aspektów działalności papieskiej na rzecz szerzenia ruchu ekumenicznego należały: zorganizowanie w 1986 roku w Asyżu Dnia Modlitw o Pokój, wyznanie win Kościoła rzymskokatolickiego wobec niekatolików, wydanie w 1983 roku „Listu z okazji 500-lecia urodzin M. Lutra", w 1995 – listu apostolskiego „Orientale lumen". Jan Paweł II podjął działalność w kierunku dialogu ekumenicznego, m.in. przyjmując w 1994 roku wspólnie z Asyryjskim Kościołem Wschodu deklarację chrystologiczną.

Literatura:

1. Religiöser Pluralismus und Toleranz in Europa, 2008, 85 (eingeschränkte Vorschau in der Google-Buchsuche [abgerufen am 26. Mai 2015].

2. Tolerieren. In: Fr. Kluge, S. Elmar (Bearb.), Kluge. Etymologisches Wörterbuch der deutschen Sprache, 252011.

3. W. Schwendenmann, Calvin, Castellio und die Menschenrechte – einen Menschen töten heißt nicht eine Lehre verteidigen, sondern einen Menschen töten, Zeitschrift für Religionspädagogik 8 (2009), Heft 2, 143-160.

4.https://www.philopage.de/papers/denkwege_zu_luther_reformation_und_toleranz_web.pdf (2017).

5.https://www.evangelisch.de/inhalte/89233/17-10-2013/kaessmann-luther-wurde-eigenen-anspruechen-toleranz-nicht-gerecht [abgerufen am 17. Oktober 2013].

6. "Address of John Paul II to the Representatives of the Christian Churches and Ecclesial Communities and of the World Religions" (1986) retrieved 1 June 2007.

7. Dignitatis humanae, Decree on Religious Freedom, 1965, retrieved 1 June 2007.

8. Blessed John Paul II: World religions (ang.). Encyclopaedia Britannica. [dostęp 2013-08-29].


9. Blessed John Paul II: Final years (ang.). Encyclopaedia Britannica. [dostęp 2013-08-29].

10. M. L. Thomsen, Toleransens Rolle i Reformationen, 2016, 112-116.

11. L. T. Jensen, Reformation og Toleranse: En Historisk Analyse, 2015, 56-89.

12. E. M. Østby, Tro og Toleranse: Reformasjonens Innflytelse i Norge, 2016, 34-45.

13. J. S. Hultman, Reformation och Tolerans: En Historisk Översikt, 2015, 89-95.