Hermeneutyka Pisma Świętego młodego Lutra w odniesieniu do Wieczerzy Pańskiej w wybranych pismach z lat 1519-1520 – część 2

Christoph Wetzel, Luter pod krzyżem, 1999

W poprzedniej części (TUTAJ) omówiono koncepcję Sakramentu Ołtarza (Wieczerzy Pańskiej) w "Traktacie o dostojnym sakramencie świętego prawdziwego ciała Chrystusa i o wspólnocie” („Sermon von dem hochwürdigen Sakrament des heiligen wahren Leichnams Christi und von den Brüderschaften”) z 1519 roku wraz z jego biblijną linią argumentacyjną. Dalszy cel badania stanowią niżej podane dzieła wittenberskiego Reformatora:

3. „Kazanie o Nowym Testamencie” („Sermon von dem Neuen Testament“)

Dzieło (TUTAJ) zostało wydrukowane w 1520 roku, ale jest kontynuacją „ Traktatu o dostojnym sakramencie świętego prawdziwego ciała Chrystusa i o wspólnocie” Pełny tytuł „to znaczy o mszy świętej” (WA 6,353,3) wyjaśnia związek między mszą a Wieczerzą Pańską. W tekście tym można rozpoznać wiele motywów: Wieczerzę Pańską jako Nowy Testament, krytykę Mszy jako ofiary oraz praktyczne konsekwencje postępowania z Mszą.

W pierwszej kolejności Marcin Luter przedstawia swoje rozumienie Wieczerzy Pańskiej, które skupia się na słowie, wierze i znakach zewnętrznych. Ciało i Krew Chrystusa są zawarte w chlebie i winie w ramach realnej obecności (konsubstancjacja; WA 6,365,15-17). Wieczerza Pańska w obu postaciach (sub utraque) jest w Piśmie Świętym wyraźnie akcentowana, a nie tylko zalecana jak w „Traktacie o dostojnym sakramencie świętego prawdziwego ciała Chrystusa i o wspólnocie”. Postrzega się ją zatem jako świadectwo Jezusa Chrystusa, które jest obietnicą złożoną wierzącym i przypieczętowaną Ofiarą Krzyża. Luter rozróżnia Stary i Nowy Testament. W Starym Testamencie (Przymierze) rozwija obietnicę Bożą daną Adamowi i Ewie po upadku człowieka (Rdz 3,15), Noemu po potopie (Rdz 12,1 nn.; 18,18) i Abrahamowi (Rdz 2, 18; 15,16) 44 . Testament Boży objawia się poprzez Słowo poprzez proroków (np. Izaaka) i obejmuje wszystkie cuda i łaski Boże w osobie Chrystusa. Marcin Luter rozróżnia Stary i Nowy Testament:

„Stary Testament był obietnicą złożoną przez Mojżesza narodowi Izraela, któremu została obiecana ziemia Kanaan, dlatego też nie Bóg umarł, lecz Baranek Paschalny musiał umrzeć na miejscu i w postaci Chrystusa, i dlatego był to testament doczesny, w a krew Baranka Paschlnegoa została przelana […]” (WA 6,357,32- 358,1)

Nowy Testament jest wieczny, ponieważ zawiera krew Chrystusa ku przebaczeniu grzechów (WA 6,358,16). W swoim tłumaczeniu Biblii (1546) Luter użył terminu Nowy Testament w słowach ustanowienia zarówno u Synoptyków (Mk 14,24; Mt 26,28; Łk 22,20), jak i u Apostoła Pawła (1 Kor 11,25; WA DB 6, 195, 24; WA DB 6, 118, 28; WA DB 6, 311, 20 i WA DB 7, 118,25), o którym często wspomina w tym dziele. Nowy Testament jest wieczny, ponieważ Chrystus, jako prawdziwy Baranek Paschalny, jest odwieczną, Boską Osobą (WA 6,355,358, 73,374,376). Przez Jego śmierć na krzyżu realizuje się Boża obietnica w ramach Nowego Testamentu (Hbr 9,16ff.). Doświadczenie mówi:

„Testament musi zostać potwierdzony śmiercią […].” (WA 6,357,17)

Jest to wieczny znak, który prowadzi do usprawiedliwienia człowieka. Marcin Luter w swoim piśmie przywołuje znaki Starego Testamentu: tęczę po potopie (Rdz 9,13), o obrzezaniu Abrahama (Rdz 17,11) i o deszczu w czasach Gedeona (Sędziów 6, 37ff.; WA 6,358,35ff.). Bóg dał i nadal daje znaki swego przymierza. W Nowym Testamencie tymi znakami są wino i chleb, które są Krwią i Ciałem Chrystusa podczas Wieczerzy Pańskiej. Luter nawiązuje do krytyki scholastycznej teologii chwały (theologia gloriae), która to stwierdza, że podczas Wieczerzy Pańskiej ludzie składają ofiary na cześć Boga, na Jego chwałę. Reformator kontynuuje swoje przemyślenia:

„Przyjmowanie słowa, znaków i łask Bożych nie polega na dawaniu od siebie czegoś dobrego czy wywołaniu efektu, ale raczej na przyjmowaniu tego dla siebie”. (WA 6,365,22-24)

Podobnie jak w „Traktacie o dostojnym sakramencie świętego prawdziwego ciała Chrystusa i o wspólnocie” motyw umocnienia poprzez Wieczerzę Pańską można uwydatnić w odniesieniu do Ps 104,15 (WA 6,377,17.18).

Ponadto „Kazanie z Nowego Testamentu” może być brane pod uwagę jako pismo krytyczne. Marcin Luter zwraca na początku uwagę, że Chrystus odprawił pierwszą mszę (WA 6,354,29). Msza ma służyć do dziękczynienia Bogu i rozdzielania Wieczerzy Pańskiej w ramach Nowego Testamentu (WA 6,354,30ff.). Kapłani i ich ubiór nie odgrywają istotnej roli w treści Mszy świętej (WA 6,355,4ff.). Szata jest „dodatkiem zewnętrznym”. Z powodu nadużywania Mszy Luter wątpi, czy uda się ją zachować w pierwotnym znaczeniu:

„Każdego dnia odprawia się coraz więcej tysięcy Mszy św., bo w rzeczywistości nie ma jednej Mszy”. (WA 6,355,18-19)

Marcin Luter odrzuca jednoznacznie sprawiedliwość człowieka na podstawie jego uczynków. Świadomość własnych słabości jest punktem wyjścia do wierności i wiary (WA 6,356,3-19). Ten motyw można odnaleźć także w jego kazaniu wielkanocnym z 8 kwietnia 1520 roku (WA 9,445-449). Od końca kwietnia planowano dalsze prace redakcyjne (WA BR 2,280,9).

Podkreśla się odświeżający wpływ wiary na człowieka. Marcin Luter opiera się na teologii Ewangelisty Jana, do której zalicza się Jezus Chrystus, poza tym wiarę można interpretować jako wodę żywą (J 4:14; 7:38; WA 6, 363,32-364,5). Księża nie pełnili przydzielonej im roli w transformacji komunikantόw (przeistoczenie).To hierarchia kościelna jest źródłem wiary, a nie Jezus. Oto chrześcijańska mądrość dotycząca lektury Ewangelii Jana . Reformator postuluje także, aby Msze św. były odprawiane w języku niemieckim, co za kilka lat zostanie wprowadzone w życie jako Msza niemiecka (WA 6,262,29-35).

Jeśli chodzi o sprawozdania obu pierwszych wspólnot chrześcijańskich (Dz 4,34ff.; 1 Kor 10,31) i Starego Testamentu (4 Mż 15,19) wskazuje na dziękczynienie podczas Mszy (WA 6,365,25-366,7). Dziękujcie Bogu za otrzymane dobra, które otrzymujecie jako dar Jego łaski, tak jak to czyniły przedtem matki i ojcowie w wierze. Chrystus także dziękował Bogu podczas pierwszej mszy (Łk 22,17).

Scholastyczne rozumienie Mszy św. jako ofiary jest nadużyciem. W ten sposób „źli kapłani” rozwijają swoją szczególną rolę w liturgii, ale Chrystus jest „wiecznym kapłanem” (Psalm 110:4; Hebr 13:15) i nie żąda od ludzi żadnych ofiar. Wręcz przeciwnie, poświęca się, a Jego śmierć na krzyżu jest dla niego obietnicą odpuszczenia grzechów (WA 6, 368, 26-35). Co ciekawe, Marcin Luter ma stymulującą myśl na temat kapłaństwa mężczyzn i kobiet (WA 6, 371, 21-26). Każdy, bez względu na płeć, ma udział w Bożej obietnicy sprawiedliwości poprzez ofiarę Chrystusa. Mszę jako ofiarę należy rozumieć jako „ofiarę uwielbienia” poprzez modlitwę i śpiew. Marcin Luter przypomina o nadużywaniu odpustów, w których Kościół widzi w nich obietnicę Bożej sprawiedliwości (WA 6, 360, 20ff.). Właściwa instytucja Mszy nie skupia się na ofierze z ludzi (WA 6,373,25-30).

Konstruktywna krytyka rozumienia Mszy jako Ofiary robi różnicę i ma praktyczne konsekwencje dla interakcji międzyludzkich. Kolekta ma być ofiarą dla biednych (WA 6, 361, 28ff.). W ten sposób buduje się wspólnotę w ramach miłosierdzia i poświęcenia dla innych. Za nadużycia w rozumieniu Wieczerzy Pańskiej i Mszy odpowiada papież (a raczej papiestwo), co szerzej opisuje tekst „O niewoli babilońskiej Kościoła, preludium.”

Reasumując można powiedzieć, że w „Kazaniu o Nowym Testamencie” Marcin Luter posługuje się swoją hermeneutyką biblijną w rozumieniu Wieczerzy Pańskiej jako symbolu dwóch przymierzy: starego między Bogiem a ludźmi i nowego pomiędzy Synem Człowieczym jako Orędownikiem i Bogiem, w którym wszyscy mamy udział w Wieczerzy Pańskiej. Jego argument jest mocny , wykorzystuje wersety biblijne ze Starego Testamentu. Ponadto hermeneutyka Pisma Świętego podkreśla wierność Boga wobec ludzi, co koresponduje z własnym przekonaniem Lutra o sola gratia (W A 40 II, 363, 13). Reformator często cytuje słowa o ustanowieniu z Ewangelii Mateusza i Łukasza, aby podkreślić znaczenie kielicha jako części Nowego Testamentu. Doświadczenie jest takie, że Bóg jest nadal obecny w historii ludzkości, zarówno z Adamem i Ewą, jak i teraz podczas Wieczerzy Pańskiej. Teologia Pawła z Tarsu odgrywa w tym piśmie rolę drugorzędną.

4. „O niewoli babilońskiej Kościoła, preludium” („De captivitate Babylonica ecclesiae preludium”)

„De captivitate…” (TUTAJ) to jedno z pism, które Marcin Luter napisał w 1520 roku pod wrażeniem toczącego się procesu (tzw. causa Lutheri). Reformator kwestionuje w nim władzę papieską. W „O niewoli babilońskiej Kościoła” Luter zwraca się przeciwko teologicznym podstawom władzy papieskiej, która w ten sposób utrzymuje Kościół w niewoli i uniemożliwia wolność chrześcijańską. Zwrot „sakrament” zostało użyte specjalnie po to, aby można było wyciągnąć wniosek, że jest to Wieczerza Pańska („Sakrament Chleba”). Zasadniczo Marcin Luter postrzega chrzest, pokutę i sakrament chleba jako trzy sakramenty (WA 6,501,33-38).

„De captivitate” to jedno z najważniejszych dzieł polemicznych młodego Lutra. Jego argumentacja dotycząca rozumienia Wieczerzy Pańskiej skupia się na 6 rozdziale Jana, gdzie Chrystus przedstawiony jest jako „chleb życia/chleb żywy” (WA 6,502,7ff.). W Sakramencie Chleba (sacramentum panis, WA 6,502,1) są krytykowane trzy „mury”, które należy rozumieć jako obciążenie teologiczne i biblijne, nadużycie w związku z dalszą krytyką papiestwa przez Lutra. Po pierwsze, Reformator wspomina o braku radości z obu elementów przez świeckich. W swojej obronie sub utraque Luter zwraca uwagę, że zarówno Mateusz, jak i Marek mówią: „Pijcie z tego wszyscy” (WA 6,502,29-35). To skutkuje stwierdzeniem:

„Jeśli ktoś odrzuci kielich (w jakiejkolwiek formie), mimo że oni (świeccy) o to proszą, działa to wbrew działaniom, przykładowi i fundamencie Chrystusa.” („Quod si denegetur dari petentibus, impie et contra Christi factum, exemplum et intentionem agitur.“ WA 6,503,18-20)

Marcin Luter rozumie słowa z Mt 26,27 „Pijcie z tego wszyscy” nie jako pozwolenie, ale jako przykazanie (WA 6,503,20-25). Rozpowszechnianie sakramentu w ramach nauki o konkomitancji (w jednej formie) nie odzwierciedla podstawy sakramentu (WA 6,504,4-10). Krew Nowego Testamentu jest obietnicą odpuszczenia grzechów, dlatego jest istotna w świetle luterańskiego rozumienia sakramentu (WA 6,504,11-14), co nawiązuje do ówczesnej krytyki koncepcji sakramentu w Kościele Zachodnim. Odnośnie 1 Kor 11:23 i 2 Kor 12,7 Luter podkreśla, że ​​Paweł dopuścił obie formy (WA 6,500,21-24). Ponadto podkreśla także konieczność kielicha dla świeckich udowodnioną w historii Kościoła. Cyprian, znawca Kościoła rzymskiego, opisał praktykę podawania Wieczerzy Pańskiej w obu formach wielu osobom świeckim, w tym dzieciom (WA 6,506,14-23).

Drugi mur dotyczy „niewoli” Wieczerzy Pańskiej rozumianej dzięki doktrynie przeistoczenia (transsubstancjacji) i związanej z nią różnica między substancją a formą w sensie arystotelejskim. Nauka wprowadzona w podczas IV Soboru Laterańskiego w 1215 roku stwierdza, że ​​w konsekracji chleba i wina następuje przemiana substancji w Ciało i Krew Chrystusa. Ta przemiana jest trwała i następuje w czasie ustanowienia w kapłańskiej realizacji ofiary Chrystusa. Ale według Lutra na ołtarzu można znaleźć prawdziwy chleb i prawdziwe wino i całe filozoficzne rozważanie na ten temat utknęło w aporii (WA 6,508,27-31). Reformator przyjmuje husytów i zwolenników Wiklifa w ochronie, którzy zostali uznani za heretyków z rzymskiego punktu widzenia, ale opowiadał się za sub utraque i rzeczywistą obecnością Chrystusa (konsubstancjacja) w Sakramencie Chleba. Krytyka nauki o przeistoczeniu ma ciąg dalszy z perspektywy historii Kościoła:

„Ale Kościół także miał właściwą wiarę przez ponad 1200 lat. W żadnym momencie święci ojcowie nie zastanawiali się nad tą tak zwanym „przeistoczeniem” (co za koszmarne słowo), dopóki pseudofilozofia nie zaczęła siać spustoszenia w Kościele, to znaczy: w ciągu ostatnich 300 lat [… ]” („Sed et Ecclesia ultra mile ducentos annos recte credidit nec usquam nec unquam des ista transsubstantatione (portentoso scilicet vocabulo et somnio) meminerunt sancti patres, donec cepit Aristotelis simulata philosophia in Ecclesia grassari in istis trecentis novissimis annis […]”; WA 6,509, 509,27-30)

Dla Lutra rozumienie sakramentu jako procesu przemiany jest sprzeczne z Pismem Świętym. Zarówno w Ewangeliach (Mt 26,26; Łk 22,19-20; Mk 14,22), jak i w listach Pawła (1 Kor 11:25; 2 Kor 10:5) mówi się o prawdziwym chlebie i prawdziwym winie (WA 6,511-513).

O trzeciej „niewoli” wspomniano już w „Kazaniu o Nowym Testamencie.” Testament wspomniany, ale opisany tutaj bardziej krytycznie, a mianowicie przez rozumienie mszy jako ofiary:

„Należy więc najpierw nieomylnie ustalić, że Msza św., czyli Sakrament Ołtarza, jest testamentem Chrystusa, który pozostawił po sobie, umierając, aby mógł zostać przekazany swoim wierzącym. Wypowiedz więc jego własne słowa: „Ten kielich to Nowe Przymierze we krwi mojej”.” (WA 6,513,14-17)

Msza św. jest obietnicą odpuszczenia grzechów, obietnicą Boga przypieczętowaną w śmierci swego Syna (WA 6,513,34-37). W nawiązaniu do Hebr 9,16, Rz 4,13 oraz Ga 3 i 4 Luter argumentuje na podstawie doświadczenia dziedziczenia i wyznaczenia dziedzica (WA 6,513-514). Chrystus ustanowił go „dla odpuszczenia grzechów”, ale ustanawia dziedziców słowami: „Za was i za wielu”, to znaczy za tych, którzy przyjmują obietnicę spadkodawcy i wierzą w niego, ponieważ wiara czyni ich dziedzicami. Co ciekawe, Reformator wymienia te same przykłady Bożej obietnicy Starego Testamentu, co znaki tej obietnicy w „Kazaniu o Nowym Testamencie”: Adam po upadku (Rdz 3,15), Noe (Rdz 9,12ff.) i Abraham (Rdz 9,12ff., 1 Mż 12:3; WA 6,514,26-36). Związek między obietnicą a wiarą jest niezwykły:

„Każdy może łatwo zrozumieć, że potrzebne są jedno i drugie: obietnica i wiara. Bez obietnicy nie można w nic wierzyć. Ale bez wiary obietnica jest bezużyteczna, bo dzięki niej staje się silniejsza i spełniona.” (WA 6,517,8-10)

Mszę należy postrzegać jako testament lub obietnicę Chrystusa powierzoną ludziom w obu postaciach poprzez Wieczerzę Pańską. Marcin Luter polemizuje na temat ludzkiej gorliwości podczas celebracji Mszy świętej (WA 6,521-523). Msza jako „dobry uczynek” jest nadużyciem, ponieważ Bóg nie przyjął dzieł ludzkich. Na pierwszym planie jest Słowo Boże, z którego wypływa wiara i miłość, a to z kolei czyni dobre uczynki. Zdaniem Lutra, bazując na 1 Kor 11, 20ff. oraz 1 Tm 2, w kontekście modlitwy pojawiają się wyrażenia „ofiara” i „dar” (WA 6,524,7-20). Zamiast rozumieć Mszę jako dzieło, należy przyjąć dar. Ponadto Reformator polemizuje także z kapłanami, którzy rozumieli ich rolę w sakramencie (WA 6,521-522). Postrzega ich jako sługi.

W „De captivitate” Marcin Luter wzmocnił swoje zalecenie: udzielać świeckim Sakramentu Chleba w obu postaciach (sub utraque). Opierając się na biblijnych dowodach zawartych zarówno w Ewangeliach, jak i w listach Pawła, widzi potrzebę ofiarowania kielicha świeckiego. Luter sprzeciwia się nauce o przeistoczeniu (transsubstancjacji) i wyjaśnia jej przesłanki. Sam Sakrament Chleba nie usprawiedliwia tego, kto go spożywa, ale raczej wiara w słowo Obietnicy (promissio). Ta hermeneutyka jest silnie powiązana z kontekstem, w jakim powstało Pismo Święte: ukazuje nadużycie cofnięcia kielicha w ramach doktryny konkomitancji i służy jako konstruktywna krytyka hierarchii kościelnej.

5. Podsumowanie

Jak już wspomniano, kwestia rozumienia Wieczerzy Pańskiej stała się dla młodego Lutra bardziej aktualna po pierwszych sporach teologicznych w latach 1518/19. Temat jest pogłębiony w nawiązaniu m.in. do sakramentologii wczesnoreformacyjnej oraz krytyki papieża i Kościoła. Na tym przede wszystkim opierają się polemiki Lutra – na najwyższym autorytecie w wierze, na Piśmie Świętym, co zapewne wynika także z elementów biograficznych Marcina Lutra. Zaraz po dyspucie lipskiej we wrześniu 1519 sformułowano regułę sola scriptura (patrz tło historyczne). Wyraźnie zauważalna jest zmiana strategii biblijnej argumentacji młodego Lutra. Otwiera nowy wymiar doświadczenia w dynamicznej relacji między Bogiem, a człowiekiem. Epokową rzeczą w hermeneutyce Pisma Świętego Lutra jest to, że osoba i sytuacja spotykają się i dzięki temu spotkaniu poznanie Boga zostaje przedstawione w procesie powstawania (in statu nascendi). Reformator często posługuje się fragmentami biblijnymi w swojej argumentacji, które w uderzający sposób łączą się z bieżącymi wydarzeniami. Teologia Pawła z Tarsu odgrywa kluczową rolę w kazaniu komunijnym (wykłady w latach 1515–1518 opierały się na interpretacjach listów Pawła), a w „Kazaniu o Nowym Testamencie” na pierwszy plan polemiki wysuwają się świadectwa Starego Testamentu, w „De capivitate” Luter powraca do listów Pawła.

W każdym piśmie Reformator podkreśla realną obecność Chrystusa w Sakramencie Ołtarza, który jest (pośrednią) polemiką i odpowiedzią na użycie przez jego przeciwników zarówno doktryny współistnienia (konkomitancji), jak i przeistoczenia (transsubstancjacji). Temu celowi służą szczególnie słowa ustanowienia zawarte w ewangeliach synoptycznych oraz w 1 Kor 11. Chociaż Luter zalecał Wieczerzę Pańską w obu postaciach w kazaniu komunijnym z 1519 roku, to nie wykluczył wyraźnie jednoczesnego jej współistnienia. Bardziej merytoryczne uzasadnienia konsubstancjacji można odnaleźć w pismach z 1520 roku. Różnice w hermeneutycznym spojrzeniu na rozumienie Wieczerzy Pańskiej można następująco wyjaśnić w odniesieniu do trzech omawianych pism:

W „Traktacie o dostojnym sakramencie świętego prawdziwego ciała Chrystusa i o wspólnocie” dominuje teologia Pawła z Tarsu uzasadniająca opinię Lutra. W Wieczerzy Pańskiej o mistycznej wspólnocie członków Kościoła, której głową jest Jezus Chrystus, dyskutuje się przede wszystkim za pomocą 1 Kor, Gal i Ef. Słowa ustanowienia nie są jeszcze uważane w Piśmie Świętym za performatywne słowo Obietnicy (promissio), jak ma to miejsce w pismach z 1520 roku.

Luter argumentuje swoje stanowisko za pomocą wersetόw ze Starego Testamentu i synoptyków w „Kazaniu o Nowym Testamencie”. Taka strategia ukazuje wyjątkową w historii relację Bóg-człowiek: od pierwszych rodziców po dzisiaj. Bóg zawiera nowe przymierze z ludźmi przez ofiarę Chrystusa na krzyżu i pozostaje obecny w chlebie i winie. W ten sposób historia ludzi zostaje włączona w historię zbawienia Bożego.

W „De captivitate Babylonica” Marcin Luter posługuje się teologią Pawła i wersetami z Ewangelii synoptycznych, aby przedstawić trzy „mury” jako niebiblijne. Przede wszystkim słowa ustanowienia mówią o prawdziwym chlebie i prawdziwym winie. Tym samym zostaje odrzucona Wieczerza Pańska jako proces przemiany w ramach przeistoczenia (transsubstancjacja). W porównaniu z kazaniem komunijnym z 1519 roku w „De captivitate Babylonica” nie ma wzmianki o mistycznej wspólnocie Jezusa ze świętymi (wierzącymi) i o tym, co z niej wynika w życiu codziennym: samopoświęcenie w ramach dobroczynności. W „De captivitate Babylonica” Marcin Luter wprowadza już sformułowany związek między promissio (rozumianą jako obietnica o natychmiastowym skutku) a fides, co jest postrzegane jako czynnik w jego reformatorskim przebudzeniu (TUTAJ). Porzuca także postulowane przez siebie w kazaniu komunijnym z 1519 roku rozróżnienie pomiędzy signum (znakiem), res (rzeczą) i fides (wiarą).

W dwóch pismach z 1520 roku można rozpoznać następujące motywy: Wieczerzę Pańską jako Nowy Testament, w którym wszyscy wierzący mają dziedzictwo przez wiarę i krytykę rozumienia mszy jako ofiary (aspekty dziękczynienia), kolektę jako indywidualną ofiarę na mszy w związku z wspieraniem potrzebujących (miłość wynikająca z wiary), konieczność odprawiania mszy w języku niemieckim i krytyka papiestwa. Motyw wiary wyjaśnia Ewangelia Jana, gdzie Chrystus jest przedstawiony jako „woda żywa”. Istotne rozważania teologiczne Lutra na temat Ostatniej Wieczerzy z 1520 roku tworzą spójną koncepcję teologiczną w odniesieniu do prezentacji nauczania protestanckiego i krytyki ówczesnej praktyki kościelnej. Reformator rozumie słowa ustanowienia jako skuteczne słowo Obietnicy odpuszczenia grzechów (promissio), które realizuje testamentową obietnicę zbawienia Jezusa. Znaki stanowiące sakrament (chleb i wino) potwierdzają i przypieczętowują przyrzeczenie. Związek między wiarą a Słowem jako centrum Wieczerzy Pańskiej odsłania rzeczywistą obecność Chrystusa w słowie i znaku sakramentalnym. Zmiana strategii Marcina Lutra w argumentacji biblijnej również wymaga dalszych badań. Można omówić stopień, w jakim elementy chrystologiczne Starego Testamentu ukształtowały wczesną luterańską teologię Wieczerzy Pańskiej. Z pewnością wzbogacające byłyby badania nad możliwym związkiem pomiędzy utrwaleniem reguł soli i związanymi z tym sporami z Biblią a zmianą argumentacji w interpretacji Wieczerzy Pańskiej w latach 1519/20.

Literatura:

1. M. Keßler, Sermon von dem Neuen Testament. In: V. Leppin, G. Schneider-Ludorff (Hrsg.), Das Luther-Lexikon, 2015, 639.

2. B. Kr. Holm, De captivitate Babylonica ecclesiae praeludium. In: V. Leppin, G. Schneider-Ludorff (Hrg.), Das Luther-Lexikon, 2015, 153-154.

3. WA 6,353-378.

4. J. A. Steiger, Transsubstantiation. In: RPP, Bd. 13, 2013, 78-79.

5. O. Bayer, Promissio. Geschichte der reformatorischen Wende in Luthers Theologie, 1989, 115ff.

6. WA 6,484-573.