 |
| XVI-wieczna akwarela przedstawiająca Żyda z Wormacji w Niemczech. Żółty pierścień na płaszczu, worek z pieniędzmi i główka czosnku to symbole antysemickich stereotypów etnicznych. |
Żółty pierścień był obowiązkowym znakiem dla Żydów w średniowieczu. Od XIII wieku Żydzi musieli nosić kawałek materiału w kształcie koła, pierścienia lub prostokąta w wielu krajach i regionach Europy, który jest widoczny na zewnątrz ich ubrania – zwykle na wysokości klatki piersiowej.
Żółty pierścień był częścią ustawodawstwa władców kościelnych i świeckich, które prowadziło do wykluczenia i stygmatyzacji Żydów. Pierścień żydowski uważany jest za prekursora żydowskiej gwiazdy z czasów narodowego socjalizmu 1933-1945.
1. Kraje islamskie
Podobne zasady ubioru dla mniejszości religijnych były powszechne w islamie dla "dhimmi" – „poddanych” – od początku VIII wieku. Dotyczyły Żydów i chrześcijan. Obowiązek oznaczania rozpoczął się rozkazem kalifa Umara II w 717 roku. Rodzaj znaku nie był początkowo ustalony i z biegiem lat zmieniany. W 807 roku perski kalif Hārūn ar-Raschīd zamówił żółty pas dla Żydów i niebieski dla chrześcijan. W innych krajach islamskich były to naszyjniki i różnokolorowe buty. W 1005 roku al-Hakim zobowiązuje Żydów w Egipcie i Palestynie do noszenia dzwonków na pasach i drewnianych „złotych łańcuszków” na szyjach. List z Bagdadu (1121) opisuje tamtejszy żydowski strój: „[…] dwa żółte pasy, jeden na głowie, a drugi na szyi. Ponadto każdy Żyd musi zawiesić na szyi kawałek skóry z napisem „dhimmi”. Musi również nosić pas wokół talii. Kobiety muszą nosić jeden czerwony i jeden czarny but oraz mały dzwonek na szyi lub butach”. W krajach islamskich Żydzi byli zobowiązani do noszenia żółtych turbanów od 1301 roku.
2. Kraje chrześcijańskie
Najstarsze dowody na specjalny strój dla Żydów w Europie można znaleźć na Sycylii. Zaledwie kilka lat po rozpoczęciu muzułmańskiego podboju śródziemnomorskiej wyspy w 827 roku nowi władcy muzułmańscy wydali odpowiednie zarządzenia, które w tym czasie były również skierowane przeciwko chrześcijanom.
Kolor żółty – w przeciwieństwie do bardzo podobnego złota – był przeważnie negatywnie postrzegany na Zachodzie Europy i oznaczał chciwość, zazdrość i arogancję. Żółte konie były uważane przez rycerzy za gorsze.
 |
| Żyd, rysunek z 1883/84 roku |
„Żydzi i Saraceni obojga płci w każdej prowincji chrześcijańskiej i przez cały czas powinni odróżniać się w oczach opinii publicznej od innych ludów sposobem ubierania się.”
W ten sposób wszędzie oficjalnie zażądano różnych już istniejących praktyk oznaczania niektórych osób z zewnątrz (zwłaszcza trędowatych) dodatkami odzieżowymi dla niechrześcijańskich mniejszości religijnych. Ustalony zwyczaj charakterystycznego ubioru dla grup społecznych stał się obowiązkowy zarówno dla Żydów, jak i muzułmanów. To, jak musiały wyglądać wymagane znaki, miało być regulowane regionalnie, w wyniku czego powstały bardzo różne znaki żydowskie. Arcybiskup Canterbury Stephen Langton nakazał w 1222 roku, aby angielscy Żydzi nosili białą, później żółtą wstążkę. Król Jakub I nakazał Żydom z Aragonii nosić żółty pas w 1228 roku. Rada Prowincji Wiedeńskiej zażądała 1267 roku, aby Żydzi nosili specjalnie ukształtowany „rogaty” kapelusz (łac. pileum cornutum). Dwa lata potem Ludwik IX, powołując się na Sobór Laterański IV, wydaje zasady ubioru dla Żydów we Francji. Żydowscy mężczyźni musieli nosić okrągły krążek (fr. rouelle) na piersiach, Żydówki specjalny kaptur. Oznakowanie służyło wykonaniu edyktu z 1252 roku, wydalającego z Francji wszystkich Żydów, którzy nie dali się ochrzcić jako chrześcijanie lub nie wykupili od niego wolności za określoną kwotę. Żydów znalezionych w miejscach publicznych bez metek odzieżowych karano grzywną w wysokości dziesięciu srebrników. Angielski krόl Edward I zaostrzył dekret w 1274 roku. Żółty znak w postaci tablic Prawa Mojżeszowego musi być noszony na sercu przez każdego Żyda od siódmego roku życia. Noszenie pierścienia żydowskiego jest zalecane przez sobór kościelny w Budzie w 1279 roku, jednak w wyniku sprzeciwu króla węgierskiego przepis ten nie jest konsekwentnie stosowany.
 |
| Wypędzenie Żydów, Muzeum Diaspory w Tel Awiwie |
W Niemczech początkowo był to kapelusz żydowski, stożkowaty lub półkulisty z szerokim, płaskim rondem i guzkiem na czubku głowy. Był to powszechny strój żydowskich mężczyzn od XI do XV wieku. Od połowy XV wieku w Niemczech i pozostałej części Europy dominował żółty lub czerwony pierścień lub plama (zastosowana po raz pierwszy na terenie Niemiec w Erfurcie w 1294 roku).
Przepisy kościelne wymagały poparcia odpowiednich władców świeckich dla ich realizacji, ale przez długi czas w dużej mierze temu zaprzeczano. Żądania Kościoła dotyczące identyfikacji były wielokrotnie powtarzane na licznych synodach prowincjalnych. Dopiero w XV wieku, kiedy społeczeństwo zachodnie w coraz większym stopniu postrzegało siebie jako społeczeństwo głównie chrześcijańskie (w którym wyznawcy innych wyznań byli co najwyżej tolerowani, ale w większości wypędzani), strona świecka coraz częściej wydawała odpowiednie przepisy, tak że identyfikacja Żydów była powszechna w Europie. Nadal jednak możliwe było zwolnienie żydowskiej klasy wyższej z obowiązku noszenia oznakowania żydowskiego poprzez nabycie odpowiednich przywilejów. Antypapież Benedykt XIII nakazał w bulli z 1415 roku, aby Żydzi nosili żółtą lub czerwoną naszywkę, mężczyźni na piersiach, kobiety na welonach zakrywających twarz. Cesarz Zygmunt Luksemburski ponownie wprowadził żółtą oznakę w Augsburgu na prośbę miasta w 1434 roku. Senat Wenecji zezwolił słynnemu żydowskiemu lekarzowi Jakobowi Mantino ben Samuelowi w 1528 roku na noszenie zwykłego biretu zamiast żółtego żydowskiego kapelusza przez dwa miesiące. Termin ten został później przedłużony na polecenie ambasadorów Anglii i Francji, a także legata papieskiego i innych wybitnych pacjentów lekarza. 1 sierpnia 1551 roku król Ferdynand I Habsburg wydał nakaz (tzw. Judenpatent) noszenia pierścienia żydowskiego na terenie austriackich ziem dziedzicznych dla mężczyzn, kobiet i dzieci.
Przepisy kościelne wymagały poparcia odpowiednich władców świeckich dla ich realizacji, ale przez długi czas w dużej mierze temu zaprzeczano. Żądania Kościoła dotyczące identyfikacji były wielokrotnie powtarzane na licznych synodach prowincjalnych. Dopiero w XV wieku, kiedy społeczeństwo zachodnie w coraz większym stopniu postrzegało siebie jako społeczeństwo głównie chrześcijańskie (w którym wyznawcy innych wyznań byli co najwyżej tolerowani, ale w większości wypędzani), strona świecka coraz częściej wydawała odpowiednie przepisy, tak że identyfikacja Żydów była powszechna w Europie. Nadal jednak możliwe było zwolnienie żydowskiej klasy wyższej z obowiązku noszenia oznakowania żydowskiego poprzez nabycie odpowiednich przywilejów. Antypapież Benedykt XIII nakazał w bulli z 1415 roku, aby Żydzi nosili żółtą lub czerwoną naszywkę, mężczyźni na piersiach, kobiety na welonach zakrywających twarz. Cesarz Zygmunt Luksemburski ponownie wprowadził żółtą oznakę w Augsburgu na prośbę miasta w 1434 roku. Senat Wenecji zezwolił słynnemu żydowskiemu lekarzowi Jakobowi Mantino ben Samuelowi w 1528 roku na noszenie zwykłego biretu zamiast żółtego żydowskiego kapelusza przez dwa miesiące. Termin ten został później przedłużony na polecenie ambasadorów Anglii i Francji, a także legata papieskiego i innych wybitnych pacjentów lekarza. 1 sierpnia 1551 roku król Ferdynand I Habsburg wydał nakaz (tzw. Judenpatent) noszenia pierścienia żydowskiego na terenie austriackich ziem dziedzicznych dla mężczyzn, kobiet i dzieci.
 |
| Tzw. Judenpatent Ferdynanda I Habsburga z 1551 roku, Muzeum Kraju Związkowego Górnej Austrii, Linz |
Papież Paweł IV dekretuje w 1555 roku, że Żydzi mieszkający w Państwie Kościelnym muszą nosić niebieskie (!) kapelusze. Papież Pius V potwierdza obowiązek oznaczania Żydów żółtym znakiem na odzieży wierzchniej w 1566 roku, a król Zygmunt II August podpisuje ustawę nakładającą na litewskich Żydów żółte kapelusze i nakrycia głowy. Dwadzieścia lat później ustawa została uchylona. W 1583 roku cesarskie miasto Spira określiło dokładne wymiary żółtego pierścienia. Papież Pius VI w edykcie dla Żydów (paragrafy 17 i 18) z 1775 roku, powołując się na dekret papieski z 1566 roku, nakazuje specjalny i szczegółowy strój dla Żydów w Państwie Kościelnym. Edykt został zniesiony w 1797 roku w wyniku rewolucji francuskiej.
Od początku XIII do XVII wieku zarówno żydowski kapelusz, jak i żółty pierścień są rozpoznawalne w obrazowych przedstawieniach Żydów, dawniej w rzeźbach, takich jak „świnia żydowska” (niem. Judensau) i malowidłach ściennych, później także w broszurach. Pisemne dokumenty często donoszą o rzekomych zbrodniach popełnionych przez Żydów. „Kostium żydowski” pojawia się w wielu sztukach i komediach XVI wieku jako kpina i znak rozpoznawczy.
3. Narodowy socjalizm w Niemczech
Nawet propaganda nazistowska w Republice Weimarskiej, taka jak gazeta „Der Stürmer”, odwoływała się do stereotypów chrześcijańskiego antyjudaizmu, aby przedstawiać Żydów jako odrażającą obcą rasę. W związku z prześladowaniami Żydów od 1933 roku Lion Feuchtwanger opublikował w 1936 roku zbiór doniesień prasowych o aktach przemocy wobec Żydów zatytułowany „Der Gelbe Fleck” („Żółta plama”).
W czasie II wojny światowej władze hitlerowskie wprowadziły obowiązek identyfikacji Żydów na terenach okupowanych. Początkowo rozporządzenia były wydawane po inwazji Polski na tereny okupowane, od rozpoczęcia kampanii rosyjskiej na podbitych terenach Związku Radzieckiego oraz od 1 września 1941 w samej Rzeszy Niemieckiej. Dekrety te oznaczały jedynie zakończenie licznych działań wykluczających i prześladowań Żydów oraz początek ich deportacji do wschodnioeuropejskich gett i obozów zagłady. W większości krajów podbitych przez Rzeszę Niemiecką Żydzi musieli nosić takie znaki identyfikacyjne pod groźbą kary śmierci. W Generalnym Gubernatorstwie składały się one z białej bransoletki lub okrągłego kawałka materiału z niebieską obwódką Gwiazdy Dawida; na innych terenach okupowanych przez Niemców oraz w „Altreich” od żółtej żydowskiej gwiazdy dwóch zachodzących na siebie trójkątów na czarnym tle. Był to widoczny wyraz nieludzkiego antysemityzmu i rasizmu ideologii nazistowskiej, która przygotowała „ostateczne rozwiązanie kwestii żydowskiej”.
Literatura:
1. W. Osiander, Gelber Fleck, gelber Ring, gelber Stern. Kleidungsvorschriften und Kennzeichen für Juden vom Mittelalter bis zum Nationalsozialismus. In: Geschichte lernen, 2001 (80), 26ff.
2. J. J. Scheiner, Vom „Gelben Flicken“ zum „Judenstern“? Genese und Applikation von Judenabzeichen im Islam und christlichen Europa (841–1941), 2004.
3. S. Citron, Le Mythe national. L'histoire de France revisitée, éditions de l'Atelier, L'Atelier de poche, rééd. 2017, 249.
4. JEWISH BADGE
Od początku XIII do XVII wieku zarówno żydowski kapelusz, jak i żółty pierścień są rozpoznawalne w obrazowych przedstawieniach Żydów, dawniej w rzeźbach, takich jak „świnia żydowska” (niem. Judensau) i malowidłach ściennych, później także w broszurach. Pisemne dokumenty często donoszą o rzekomych zbrodniach popełnionych przez Żydów. „Kostium żydowski” pojawia się w wielu sztukach i komediach XVI wieku jako kpina i znak rozpoznawczy.
3. Narodowy socjalizm w Niemczech
Nawet propaganda nazistowska w Republice Weimarskiej, taka jak gazeta „Der Stürmer”, odwoływała się do stereotypów chrześcijańskiego antyjudaizmu, aby przedstawiać Żydów jako odrażającą obcą rasę. W związku z prześladowaniami Żydów od 1933 roku Lion Feuchtwanger opublikował w 1936 roku zbiór doniesień prasowych o aktach przemocy wobec Żydów zatytułowany „Der Gelbe Fleck” („Żółta plama”).
W czasie II wojny światowej władze hitlerowskie wprowadziły obowiązek identyfikacji Żydów na terenach okupowanych. Początkowo rozporządzenia były wydawane po inwazji Polski na tereny okupowane, od rozpoczęcia kampanii rosyjskiej na podbitych terenach Związku Radzieckiego oraz od 1 września 1941 w samej Rzeszy Niemieckiej. Dekrety te oznaczały jedynie zakończenie licznych działań wykluczających i prześladowań Żydów oraz początek ich deportacji do wschodnioeuropejskich gett i obozów zagłady. W większości krajów podbitych przez Rzeszę Niemiecką Żydzi musieli nosić takie znaki identyfikacyjne pod groźbą kary śmierci. W Generalnym Gubernatorstwie składały się one z białej bransoletki lub okrągłego kawałka materiału z niebieską obwódką Gwiazdy Dawida; na innych terenach okupowanych przez Niemców oraz w „Altreich” od żółtej żydowskiej gwiazdy dwóch zachodzących na siebie trójkątów na czarnym tle. Był to widoczny wyraz nieludzkiego antysemityzmu i rasizmu ideologii nazistowskiej, która przygotowała „ostateczne rozwiązanie kwestii żydowskiej”.
Literatura:
1. W. Osiander, Gelber Fleck, gelber Ring, gelber Stern. Kleidungsvorschriften und Kennzeichen für Juden vom Mittelalter bis zum Nationalsozialismus. In: Geschichte lernen, 2001 (80), 26ff.
2. J. J. Scheiner, Vom „Gelben Flicken“ zum „Judenstern“? Genese und Applikation von Judenabzeichen im Islam und christlichen Europa (841–1941), 2004.
3. S. Citron, Le Mythe national. L'histoire de France revisitée, éditions de l'Atelier, L'Atelier de poche, rééd. 2017, 249.
4. JEWISH BADGE
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz