 |
| Marcin Bucer (1491-1551) |
Jest uważany za reformatora Strasburga. Początkowo był studentem teologii Marcina Lutra, ale później zbliżył się do Huldrycha Zwingliego i Johannesa Oekolampada, wraz z którymi był jednym z założycieli ewangelickiej teologii reformowanej. Podczas wygnania z Genewy Jan Kalwin został zaproszony przez Bucera do Strasburga i od niego przejął istotne impulsy dla późniejszego rozwoju Kościoła genewskiego. Dzięki Bucerowi miejska reformacja, która charakteryzowała Strasburg, tymczasowo rozprzestrzeniła się na cały protestantyzm. Ponadto Bucer próbował pośredniczyć między luteranami a chrześcijanami reformowanymi, także ze względów politycznych.
1. Nazwisko
Reformator zapisał początkowo swoje nazwisko w niemieckich dziełach Butzer, w łacińskim Bucerus. W późniejszych pismach niemieckich używał pisowni Bucer, która jest podobna do łaciny. Ta forma jest powszechna w literaturze angielskiej i francuskiej, a następnie została przyjęta również w krajach niemieckojęzycznych.
2. Wczesne lata
Źródła nie podają roku urodzenia Marcina Bucera, czyli 1491, lecz na podstawie wstąpienia do klasztoru można oszacować, że miał on 15 lat. Chłopiec został ochrzczony w dniu swoich urodzin i otrzymał imię ówczesnego świętego Marcina z Tours. Dzieciństwo spędził „w kiepskich warunkach” w Schlettstadt (dziś Sélestat) w Alzacji, Wolnym Mieście Świętego Cesarstwa Rzymskiego. Jego ojciec Claus Butzer, zmarły w 1540 roku, i jego dziadek o tym samym nazwisku byli bednarzami, a jego matka Eva Butzer podobno była położną. Nic nie wiadomo o rodzeństwie. Około 1501 roku rodzice opuścili Schlettstadt i przenieśli się do Strasburga. Jej syn pozostał z dziadkiem ze strony ojca. Nie ma dowodów na to, że chłopiec uczęszczał do słynnej szkoły łacińskiej w Schlettstadt, ale jest to oczywiste. Claus i Eva Butzer zostali obywatelami Wolnego Miasta Cesarskiego 5 grudnia 1508 roku.
Na wyraźną prośbę dziadka Bucer w wieku piętnastu lat wstąpił do klasztoru dominikanów w Schlettstadt. Patrząc wstecz, Bucer napisał, że jego dziadek postrzegał klasztor jedynie jako punkt zaopatrzenia i mnisi również go o tym przekonali. Nieznane są motywacje młodzieńca, ale najwyraźniej klasztor był dla niego miejscem, w którym mógł całkowicie poświęcić się nauce. Złożył śluby w 1507 roku, a święcenia kapłańskie przyjął prawdopodobnie w 1516 roku, osiągając wiek kanoniczny 25 lat.
Przeor klasztoru wysłał Bucera na studia generale na uniwersytecie w Heidelbergu, gdzie zapisał się 31 stycznia 1517 roku. Tutaj uzyskał stopień magister artium i bakałarza biblijnego. Podczas studiów pobierał lekcje greki u Johannesa Brenza. Czas Bucera w zakonie naznaczony został dogłębną znajomością dzieł Tomasza z Akwinu. Bucer pozostawał także pod silnym wpływem humanizmu, zwłaszcza Erazma z Rotterdamu.
26 kwietnia 1518 roku młody dominikanin Bucer był słuchaczem dysputy heidelberskiej i następnego dnia miał okazję osobiście poznać Marcina Lutra podczas rozmowy przy stole. Bucer napisał list do humanisty Beatusa Rhenanusa 1 maja 1518 roku, w którym wykorzystał swój prywatny zapis dysputy. Najważniejszym źródłem informacji na temat tego wydarzenia jest ten list Bucera, który z entuzjazmem napisał do swojego korespondenta, że Luter całkowicie zgadzał się z Erazmem i podczas dyskusji uniwersyteckiej jedynie wyraził się jaśniej. Według Thomasa Kaufmanna były to wrażenia z rozmowy przy stole, podczas której Bucer zapytał gościa z Wittenbergi o jego opinię na temat Erazma.
Czytając pisma doktora Lutra, Bucer stał się zwolennikiem Reformacji i domagał się wydalenia z zakonu dominikanów. W grudniu 1520 przebywał u kanonika Spiry Maternusa Hattena, który złożył wniosek do kurii o zwolnienie go ze ślubów zakonnych. Ważnym argumentem było to, że Bucer był jeszcze bardzo młody i wstępując do zakonu posłuchał woli dziadka. Kuria skierowała prośbę z powrotem do biskupa Spiry Georga von der Pfalz, który z kolei zlecił to biskupowi pomocniczemu Antoniusowi Engelbrechtowi. Bucer został zwolniony ze ślubów zakonnych 21 kwietnia 1521 roku i od tej chwili posiadał status księdza świeckiego (wciąż zobowiązany do zachowania celibatu). W czasie trwania postępowania Bucer znalazł schronienie w Ebernburgu u Franza von Sickingena. Pracował tam jako skryba Ulricha von Huttena.
Od maja 1521 roku pracował u hrabiego Palatyna Fryderyka II jako kapelan i towarzyszył mu przez około rok, po czym poprosił o zwolnienie. Życie dworskie nie odpowiadało jego upodobaniom. W 1522 roku Franz von Sickingen nadał mu pastorat w Landstuhl. Tutaj poślubił byłą benedyktynkę Elżbietę Silbereisen, co czyni go jednym z pierwszych księży, którzy odważyli się ożenić. Sickingen zasugerował, aby Bucer studiował w Wittenberdze na własny koszt. Przed przeprowadzką do Wittenbergi Bucer chciał najpierw zabrać żonę do rodziców w Strasburgu. Z powodu buntu rycerskiego (spór w Trewirze) obaj dotarli jedynie do Weissenburg w Alzacji. Tam były nauczyciel greki Bucera Johannes Brenz wspierał miejscowego księdza Heinricha Moterera we wprowadzaniu Reformacji. Zimą 1522/23 Marcin głosił codziennie kazania w duchu reformatorskim i dlatego został ekskomunikowany przez biskupa Palatynatu, a w 1523 roku - przez papieża Hadriana VI. Klęska powstania rycerskiego z kwietnia i maja 1523 odcisnęła piętno na Weissenburgu. Rada miejska poprosiła Moterera i Bucera o opuszczenie miasta. Obaj pojechali do Strasburga.
3. Reformator Strasburga
Marcin Bucer został przyjęty do cesarskiego miasta Strasburg, ponieważ jego ojciec był jego obywatelem. On sam uzyskał obywatelstwo Strasburga 22 września 1524 roku.
W piśmie „JAbyś sam nie żył dla nikogo, tylko dla innych” (1523) Bucer nakreślił program teologiczny: Na podstawie zasad Reformacji (sola scriptura, solus Christus, sola fide) każdy indywidualny chrześcijanin powinien dążyć do uświęcenia swojego życia – i podobnie powinna być cała społeczność. Jednak minęły lata, zanim przybysz osiągnął wiodącą pozycję wśród teologów mieszkających w Strasburgu.
Bucera często proszono o wygłaszanie wykładów na temat Nowego Testamentu, ale jako ekskomunikowany początkowo mógł to robić tylko w prywatnym gronie. W domu pastora katedry strasburskiej Matthäusa Zella wygłaszał wykłady po łacinie na temat listów pasterskich. W sierpniu Bucer głosił kazania w imieniu Zella w katedrze w Strasburgu. Pod koniec 1523 roku rada miejska mianowała go tłumaczem Nowego Testamentu i wypłaciła mu pensję. Jego wykład wygłoszony zimą 1523/24, w którym komentował w katedrze List do Kolosan, cieszył się ogromnym zainteresowaniem. Uchwała rady z 1 grudnia 1523 roku, że „można głosić tylko czystą Ewangelię”, umożliwiła Bucerowi podjęcie tej działalności.
W podmiejskiej gminie Ste-Aurélie ludność wybrała go na pastora w kwietniu 1524 r., co świadczy o popularności Bucera. Bucer sprawował tę funkcję pastora przez siedem lat i przeniósł się do Thomaskirche w 1531 roku. Oprócz obowiązków proboszcza miał w tych latach szereg innych obowiązków.
4. Kontrowersje wokół Wieczerzy Pańskiej: Bucer między Lutrem a Zwinglim
W sporze dotyczącym Wieczerzy Pańskiej Bucer był początkowo całkowicie pod wpływem teologii Marcina Lutra. Od jesieni 1524 roku można zaobserwować dystans Bucera do luterskiej nauki o Wieczerzy Pańskiej z jej charakterystyczną koncentracją na słowie Obietnicy (promissio). Bucer był mocno zaangażowany w ten korespondencyjny spór między teologami górnoniemiecko-szwajcarskimi przeciwko doktrynie o rzeczywistej obecności Chrystusa w chlebie i winie, podtrzymanej przez reformację wittenberską. Zdaniem Thomasa Kaufmanna Bucer jedynie udawał pokojowe stanowisko pośrednie między Zurychem a Wittenbergą. W rzeczywistości polemizował z doktryną Lutra o Wieczerzy Pańskiej w pseudoanonimowych broszurach. Przykładem jest „Hoenbrief” pod redakcją Bucera. Ponadto przetłumaczył on łacińskie pisma Lutra i Bugenhagena na język niemiecki i skorzystał z okazji, aby zmienić w swoim własnym duchu wypowiedzi na temat Wieczerzy Pańskiej. Bucer był obecny podczas dysputy religijnej w Marburgu w 1529 roku. Marcin Luter i Huldrych Zwingli spotkali się osobiście i nie udało się osiągnąć konsensusu w sprawie rozumienia Sakramentu Ołtarza.
Punktem zwrotnym był Sejm Rzeszy w Augsburgu w 1530 roku. Protestanckie stany cesarskie wokół Saksonii Elektoralnej wręczyły cesarzowi Karolowi V Habsburgowi dokument wyznaniowy (Confessio Augustana) 25 czerwca, ale posłaniec miejski ze Strasburga Jakob Sturm i przedstawiciele kilku miast cesarskich w Górnych Niemczech nie mogli podpisać się pod grupą wokół Saksonii Elektoralnej. Sturm nalegał, aby reformatorzy ze Strasburga, Bucer i Capito, sami przybyli do Augsburga. W pierwszym tygodniu lipca obaj zatrzymali się w kwaterze Sturma i na marginesie augsburskiego Sejmu Rzeszy napisali Confessio Tetrapolitana. Bucer odwiedził Lutra w twierdzy Coburg we wrześniu 1530 roku i podczas osobistej rozmowy uczynił go bardziej otwartym na teologię strasburską.
5. Polityka kościelna pod ochroną Związku Szmalkaldzkiego
W 1531 roku szwajcarska reformacja straciła dwóch czołowych teologów: Huldrych Zwingli poległ w bitwie pod Kappel, a kilka tygodni później w Bazylei zmarł Johannes Oekolampad. Po klęsce w drugiej wojnie pod Kappel zwolennicy Zwingliego musieli pójść na ustępstwa na rzecz zwolenników Kościoła rzymskiego. Ponieważ byli oni uprzywilejowani, warunki do rekatolicyzacji Szwajcarii były sprzyjające. Tymczasem w Świętym Cesarstwie Rzymskim elektorska Saksonia i Hesja kontynuowały tworzenie protestanckiego sojuszu obronnego (Związek Szmalkaldzki). Wskazane było, aby Strasburg zbliżył się do Związku Szmalkaldzkiego, a tym samym także do reformacji wittenberskiej. Z drugiej strony podczas Sejmu Rzeszy w Augsburgu rozwiały się wszelkie nadzieje teologów wittenberskich na to, że ich doktryna o Wieczerzy Pańskiej zostanie przyjęta przez katolików, co zaowocowało nieco większą otwartością na teologów górnoniemieckich wokół Bucera. Z korespondencji Bucera wynika, że w ciągu roku 1532 poprzez kontakty we wszystkich kierunkach próbował on osiągnąć konsensus w sprawie sakramentu, najwyraźniej w celu wzmocnienia protestanckiego sojuszu wojskowego. Spotkał się ze sprzeciwem Szwajcarów: Heinrich Bullinger wyjaśnił, że to nie wina Zwingliego, że dysputa religijna w Marburgu zakończyła się fiaskiem.
W 1534 roku wypędzony książę Ulryk Wirtemberski przy wsparciu militarnym Hesji powrócił do Stuttgartu i nawrócił odzyskane księstwo na protestantyzm. W jego imieniu pracowali zwinglianin Ambrosius Blarer i luteranin Erhard Schnepf. Stało się to możliwe dzięki temu, że Blarer i Schnepf doszli do porozumienia w sprawie Wieczerzy Pańskiej z 2 sierpnia 1534 roku: Porozumienia Stuttgarckiego (Konkordia Stuttgarcka), którego „autorem i siłą napędową” był Marcin Bucer.
Bucerowi udało się nawiązać dobre stosunki robocze z Filipem Melanchtonem. „Emocjonalna niechęć do gibkiego Alzatczyka, którego on i Luter uważali za nieszczerego, w ciągu kilku lat korespondencji ustąpiła miejsca przekonaniu o jego uczciwości i słuszności swojej teologii” – mówi Heinz Scheible, znawca dzieła Melanchtona. Na zaproszenie landgrafa Heskiego Filipa Melanchton i Bucer spotkali się w Kassel w dniach 24-30 grudnia 1534 roku. Podczas tej rozmowy osiągnięto konsensus, który umożliwił zawarcie Porozumienia Wittenberskiego (Konkordii Wittenberskiej) w 1536 roku.
Wydarzenia w cesarskim mieście Augsburg były dla Lutra sprawdzianem, czy można ufać mieszkańcom Strasburga. W latach 1533/34 Luter podejrzewał duchowieństwo augsburskie o przynależność do zwinglian. Wiosną 1535 roku Bucer przebywał przez dłuższy czas w Augsburgu i udało mu się zdobyć poparcie dla dziesięciu napisanych przez siebie artykułów. Pod tym względem mieszkańcy Augsburga nie tylko zdystansowali się od anabaptystów i spirytystów, ale także od tych, którzy twierdzili, że chleb i wino podczas Wieczerzy Pańskiej to „tylko puste symbole”. Luter był usatysfakcjonowany.
Był to swego rodzaju środek budowy zaufania, który Bucer wyraźnie odróżnił się od anabaptystów z Münster i Kaspara Schwenckfelda w marcu 1534 roku. W tym dziele Bucera znajduje się sformułowanie, że Chrystus ustanowił Wieczerzę Pańską, „że wraz z nią i w niej dał nam siebie, swoje ciało i krew”.
W latach 1540 i 1541 Bucer brał udział w dyskusjach religijnych w Hagenau, Wormacji i Ratyzbonie. Są to próby osiągnięcia równowagi pomiędzy katolikami i protestantami. Tłem jest siła polityczna Związku Szmalkaldzkiego, która skłoniła cesarza Karola V do poszukiwania kompromisu z protestantami.
6. Porządek kościelny w Strasburgu i jego popularyzacja
U boku Wolfganga Capito i Kaspara Hedio Marcin Bucer wraz z księdzem katedralnym Zellem zajęli wiodącą pozycję w rozwoju systemu kościołów protestanckich w Strasburgu. Ściśle współpracował z członkiem rady miejskiej Jakobem Sturmem. Dokument programowy „Grund und Ursach” (Powόd i przyczyna, 1524), napisany głównie przez Bucera, zawiera wytyczne dotyczące reformy Kościoła w Strasburgu. W 1529 rada miejska w Strasburgu zniasła mszę. W 1531 Bucer został przewodniczącym konwencji kościelnej. Pod jego kierownictwem w Strasburgu omawiano pomysły reform, które nie mogły zostać wówczas zrealizowane lub mogły zostać wdrożone jedynie częściowo, ale które wywarły stymulujący wpływ na późniejszy protestantyzm:
- Czerpiąc z praktyki późnoantycznej, rozważano wprowadzenie urzędu kościelnego dla kobiet: diakonisy.
- Oprócz zajęć społecznych chrześcijanie powinni także spotykać się w grupach domowych.
- Poszukiwano zamiennika zniesionego bierzmowania. Młodzi chrześcijanie powinni teraz potwierdzić spowiedź chrzcielną, która została wypowiedziana w ich imieniu podczas chrztu dziecka. W Strasburgu wprowadzono w 1534 roku egzaminowanie dzieci przed pierwszym przyjęciem Wieczerzy Pańskiej, które było wstępną formą konfirmacji.
Latem 1531 roku Bucer przyjął wezwanie do cesarskiego miasta Ulm z prośbą o pomoc we wdrażaniu Reformacji. Był głównym autorem obwieszczenia, w którym mieszkańcy Ulm bronili swoich działań reformatorskich oraz porządku kościelnego, który w sposób typowy dla Bucera kompleksowo regulował nie tylko doktrynę kościelną i życie religijne, ale także życie codzienne ludności (dyscyplina kościelna). W 1539 roku wszedł w życie tzw. regulamin z Ziegenhain, napisany w imieniu heskiego landgrafa Filipa I, który stał się podstawą systemu kościołów reformacyjnych w Hesji.
W latach 1542/1543 Bucer mieszkał przez rok w Bonn, aby w imieniu arcybiskupa Kolonii Hermanna V von Wied przygotowywać reformację arcybiskupstwa. W zamku w Buschhoven napisał wraz z Filipem Melanchtonem dwie broszury reformacyjne („Einfaltigs Bedencken”) dla arcybiskupa Kolonii. Oprócz kapituły katedralnej jego zaciekłym przeciwnikiem w Kolonii był scholastyk i rektor uniwersytetu Matthias Aquensis, który na pisma Bucera odpowiedział pięcioma publikacjami. Zaciekle sprzeciwiał się mu także kanonik koloński i biskup chóru Christoph von Gleichen. Następnie Bucer wrócił do Strasburga.
7. Rodzina Bucera
Elisabeth Silbereisen, Wolfgang Capito i kilkoro dzieci Bucera padło ofiarą epidemii dżumy w 1541 roku. Jedynym wspólnym potomkiem, który osiągnął dorosłość, był upośledzony umysłowo syn Natanael. Na prośbę Elisabeth Marcin Bucer poślubił Wibrandis Rosenblatt w 1542 roku, wdowę po Wolfgangu Capito i Johannesie Oekolampadzie, która była od niego młodsza o trzynaście lat. Tworzyli harmonijne małżeństwo i mieli razem dwoje dzieci.
8. Ostatnie lata życia, pobyt w Cambridge
W 1549 roku Marcin Bucer musiał na stałe opuścić Strasburg. Powodem był jego opór wobec „katolicyzacji” reorganizacji ustroju kościelnego zarządzonej przez Karola V, tzw. interim. Bucer stanowczo odrzucił interim habsburskie, ponieważ postrzegał je jako odstępstwo od Jezusa Chrystusa, które doprowadziłoby do utraty wiecznego zbawienia. Rada miejska w Strasburgu miała jednak na myśli ostrzegawczy przykład cesarskiego miasta Konstancji, które odrzuciło interim, zostało następnie oblężone przez wojska cesarskie, musiało poddać się 15 października 1548 roku i utraciło swoje przywileje. Dlatego też rada nie przyjęła bezkompromisowego stanowiska Bucera. Bucer odszedł – to było „zakończenie dzieła jego życia”.
W nocy z 5 na 6 kwietnia 1549 roku Bucer i jego kolega Paul Fagius opuścili Strasburg po burzliwych dyskusjach. Marcin miał teraz kilka możliwości: mógł przenieść się do Melanchtona w Wittenberdze lub do Kalwina w Genewie – zdecydował się pójść za zaproszeniem Piotra Vermigliego i wyemigrować do Anglii. W towarzystwie Valéranda Poullaina obaj mieszkańcy Strasburga udali się do Anglii przez Calais, dokąd przybyli 23 kwietnia. Thomas Cranmer powitał ich i spędził z nimi kilka miesięcy w Lambeth i Croydon. 5 maja Bucer miał audiencję u króla. Cranmer zlecił Bucerowi sporządzenie wiarygodnego tłumaczenia Biblii z języka hebrajskiego i greckiego na łacinę. Ta nowa Biblia łacińska miała być dziełem wstępnym do tłumaczenia Biblii na język angielski. Bliskość Bucera i Cranmera wzbudziła opór niektórych teologów zorientowanych na Zurych wokół Jana Łaskiego, którzy chcieli zachować wpływ Heinricha Bullingera na angielską reformację. W Cambridge, dokąd przybył na początku lipca 1549 roku, Bucer otrzymał tytuł profesora teologii, którego odpowiednik na Uniwersytecie Oksfordzkim zajmował Vermigli. Przez swoją profesurę Bucer należał do Trinity College i mieszkał w budynku tej uczelni na terenie Trinity Great Court. Najważniejszym impulsem Bucera dla Kościoła angielskiego była krytyczna recenzja Księgi Modlitw Powszechnych z 1549 roku. Bucer zakończył tę tak zwaną cenzurę 5 stycznia 1551 roku. Nadal był w stanie dokończyć dzieło „De regno Christi”, projekt reformy angielskiego Kościoła i społeczeństwa pod rządami króla Edwarda VI. Następnie po krótkiej, ciężkiej chorobie zmarł w Cambridge w nocy z 28 lutego na 1 marca 1551 roku. Przyczyną śmierci była prawdopodobnie gruźlica.
3 marca 1551 roku został pochowany w kościele Najświętszej Marii Panny Wielkiej przy udziale całej uczelni. Walter Haddon wygłosił mowę pogrzebową po łacinie, Matthew Parker po angielsku. Po śmierci Bucera katolicyzm ponownie stał się religią państwową za panowania Marii Tudor. Trumnę reformatora ekshumowano i po procesie o herezję spalono na rynku wraz z jego pismami 6 lutego 1557 roku. W lipcu 1560 roku został zrehabilitowany przez Elżbietę I uroczystym aktem na uniwersytecie. Tablica w Great St. Mary's w Cambridge upamiętnia miejsce spoczynku Bucera.
Literatura:
1. R. Stupperich, Bucer, Martin. In: Theologische Realenzyklopädie (TRE). Bd. 7, 1981, 258–270.
2. M. H. Jung, Die Reformation: Theologen, Politiker, Künstler, 2008, 50.
3. N. Scott Amos: Bucer, Martin (1491–1551). In: Henry Colin Gray Matthew, Brian Harrison (Hrsg.): Oxford Dictionary of National Biography, from the earliest times to the year 2000 (ODNB), 2004.
4. B. Moeller, Bucer, Martin. In: Religion in Geschichte und Gegenwart (RGG), 1998,1810–1812.
5. A. J. Beck, Römerbriefexegese und Prädestinationslehre: Martin Bucer als Exeget, 2017, 282.
6. Th. Kaufmann, Argumentative Impressionen: Bucers Bericht von der Heidelberger Disputation. In: Ders., Der Anfang der Reformation. Studien zur Kontextualität der Theologie, Publizistik und Inszenierung Luthers und der reformatorischen Bewegung (= Spätmittelalter, Humanismus, Reformation. Bd. 67), 2018, 334–355.
7. Th. Kaufmann, Reformatoren, 1998, 68.
8. Th. A. Brady, Jacob Sturm of Strasbourg and the Lutherans at the Diet of Augsburg, 1530. In: Church History 42/2 (1973), 183–202.
9. V. Leppin, Review von Bucers Briefwechsel/Correspondance. Band 8: April 1532 – August 1532 (= Studies in Medieval and Reformation Traditions. Band 153). Hrsg. von Wolfgang Simon, Berndt Hamm, Reinhold Friedrich, Matthieu Arnold, Christian Krieger. In: Zeitschrift für Historische Forschung, 39/3, 2012, 521–523.
10. Th. Kaufmann, Wittenberger Konkordie. In: Theologische Realenzyklopädie (TRE), 2004, 243–251.
11. D. Ebert, Elisabeth Silbereisen. Bürgertochter, Klosterfrau, Ehefrau des Reformators Martin Bucer. Familie und Lebensstationen (= Heimatverein Kraichgau e. V. Sonderveröffentlichung. 24), 2000, 150.
12. D. F. Wright, Infant baptism and the Christian community in Bucer. In: David F. Wright (Hrsg.): Martin Bucer: Reforming Church and Community, 1994, 95–106.
13. N. Thomson, Eucharistic Sacrifice and Patristic Tradition in the Theology of Martin Bucer 1534–1546, 2004, 175-208.
