Życie każdego z nas to indywidualna mieszanka codziennych decyzji i konsekwencji zdarzeń w oparciu o to, co postanowiliśmy. Opowiedzenie się za czarnym a nie białym, pójść w prawo a może lewo, pokonywanie rozmaitych kryzysów, zrozumienie „Ja chcę, żeby…” jest kwintesencją ludzkiej świadomości.
Jednym z przełomowych wydarzeń w życiu Marcina Lutra był wybór drogi kapłaństwa. Gdy 2 lipca 1505 wracał do Erfurtu, 7 kilometrów przed miastem, w Stotternheim, natrafił na burzową pogodę. Rok temu odwiedziłem to miejsce: rozległa dolina z kilkoma jeziorkami (jedno z nich nazywa się na jego cześć Luthersee, stanowi swoisty punkt spotkań dla okolicznych nudystów), brak jakiejkolwiek możliwości ucieczki, schronienia się. Martinus Luder powalony na ziemię podczas burzy wykrzyknął:
„Pomóż, Św. Anno, chcę zostać mnichem!” (WA TR 4, 4707, 9-10)
Ocalony, postanawia porzucić studia prawnicze i dwa tygodnie potem, 17 lipca, przekracza furtę (bramę) klasztoru augustianów w Erfurcie, co było ogromnym zaskoczeniem dla jego ojca Hansa widzącego w najstarszym synu prawnika, wspierającego rodzinny interes. Bez wątpienia decyzję tę poprzedzały wcześniejsze duchowe rozterki. Motywacje Lutra nie są dokładnie znane i istnieje wokół nich wiele spekulacji. Zapewne świadomość grzechu i obawa przez Sądem Ostatecznym (podsycana przez literaturę i sztukę religijną) miały niemały wpływ na jej podjęcie a życie zakonne oferowało w powszechnym mniemaniu możliwość osiągnięcia moralnej doskonałości i zapewnienia sobie łaski Bożej. W średniowieczu uważano, że życie zakonne, polegające przede wszystkim na bezwzględnym przestrzeganiu ślubów czystości, ubóstwa i posłuszeństwa wobec przełożonych, stanowi dodatkową zasługę przed Bogiem. Wstępujący do klasztoru oczekiwał, iż jego dusza uzyska pewność zbawienia i zadowolenie z osiągniętej w ten sposób doskonałości. Po latach, już jako reformator kościelny, ksiądz Luter tłumaczył wykrzyknięte podczas burzy zdanie nie jako desperackie oddanie się świętej Annie (według tradycji katolickiej matce Marii a babce Jezusa Chrystusa, nigdzie nie występującej w Nowym Testamencie), lecz Łasce Bożej (Hannah z hebrajskiego oznacza łaskę). Średniowieczna mentalność charakteryzowała się strachem przed gniewnym Bogiem i wiecznym potępieniem. Powszechnie szukano możliwości chociażby częściowego odkupienia win m.in. dzięki pielgrzymkom, czy kupowaniu listów odpustowych.
W tamtym czasie działało siedem zakonów męskich w Erfurcie. Dlaczego zakon augustianów? Tego ks. Luter nie wyjawił nigdy. Wiadomo, że panowała w nim najsurowsza reguła (2 posiłki dziennie w normalne dni, jeden w czasie postu, stałe modlitwy w trzygodzinnym takcie, również nocą, praca w klasztornym ogrodzie) i że każdy nowo przyjęty na okres próbny dostawał egzemplarz Biblii. Klasztor augustianów eremitów w Erfurcie kultywował ascetyczne ideały. Zakon opiera się na XII-wiecznej regule sformułowanej na podstawie pism Augustyna z Hippony i zatwierdzonej na IV soborze laterańskim w 1215 roku. Powstał w 1244 roku przez fuzję rozmaitych grup żebraczych i pustelników. Z biegiem lat powstało wiele tego typu zakonów na terenach Italii. Klasztor augustiański w Erfurcie powstał w 1266 roku i należał do prowincji saskiej. Obowiązywała w nim reguła obserwancka – zakonnicy utrzymywali się z jałmużny, pielęgnowali surową ascezę i śluby czystości. Spowiednikiem Ludra w pierwszym okresie jego pobytu w klasztorze był Jan von Grefenstein. Na początku września 1505 roku Marcin Luder rozpoczął nowicjat. W tym okresie musiał on wypełniać niższe posługi, w tym żebranie. Młody zakonnik umartwiał się regularnie, spowiadał codziennie, to jednak nie doprowadziło go do spokoju o własne zbawienie. Wkrótce okazało się, że odprawianie mszy świętej wprowadza go tylko w jeszcze większy niepokój. Marcin zastanawiał się, czy godnie przygotowuje się na spełnienie Ofiary Pańskiej (łac. missa). Lęk przed tym paraliżował go niejednokrotnie. Z pomocą duchową przyszedł Ludrowi jego przełożony Johann von Staupitz, który stał się wkrótce duchowym powiernikiem przyszłego reformatora Kościoła. Przeor augustiański pragnął naprowadzić młodego mnicha na ścieżkę zaufania Chrystusowi i przekonywał, by ten nie dostrzegał w Nim surowego sędziego i zaczął widzieć Zbawiciela.
Mnisi augustiańscy byli zazwyczaj ludźmi wykształconymi i pracowali na uniwersytetach. Na polecenie zakonu Marcin rozpoczął studia teologiczne na uniwersytecie w Erfurcie, gdzie nauczali zwolennicy teologii Wilhelma Ockhama (ockhamiści), w myśl której majestatyczny Bóg domagał się od człowieka doskonałej sprawiedliwości. W myśl tej teologii grzesznik mógł osiągnąć wiele w swym życiu, w tym doskonałą skruchę za swoje grzechy, jednak musiał przygotować się na przyjęcie Łaski Bożej. Marcin Luder widział swe przygotowanie w skrupulatnym wypełnianiu obowiązków zakonnych i reguł umartwiania. Kryzys duchowy pogłębiło studiowanie prac Ojców Kościoła, w tym Augustyna z Hippony. Augustyńska nauka o predestynacji traktowała o wyborze Bożym, który doprowadzał do zbawienia jednych, a drugich skazywał na potępienie. Obserwacja własnego życia i porażek na drodze osiągania sprawiedliwości, jaką posiada Bóg, doprowadzały Ludra do przekonania, iż rozczarował i rozgniewał Boga. To Johann von Staupitz nauczał młodego zakonnika, że pokuta rozpoczyna się od miłowania Stwórcy. Nie formułował gotowych odpowiedzi, ale odsyłał Marcina do źródła wiary. Dzięki temu Luder jeszcze pilniej studiował Pismo Święte. To tam znalazł odpowiedzi na swoje pytania i wątpliwości.
Podczas przygotowań do święceń kapłańskich Marcin przeczytał dzieła
wybitnych teologów, tym Gabriela Biela z Tybingi o kanonie mszy,
„Sentencje” Piotra Lombardusa i komentarz do nich G. Biela, a także
„Quaestiones” Wilhelma Ockhama. Nieco później zgłębił klasyczne dzieła
teologii scholastycznej „Summę teologiczną” Tomasza z Akwinu oraz prace
Dunsa Szkota i Aleksandra z Hales. 3 kwietnia 1507 Marcin Luder odebrał święcenia kapłańskie z rąk biskupa Jana Bonnemilcha von Laasphe w kaplicy św. Kiliana erfurckiej katedry. Pierwszą mszę (prymicję) odprawił 2 maja, w niedzielę Cantate, przy głównym ołtarzu kościoła augustianów (WA 41, 681, 11-13). Na uroczystość przybyli liczni goście. Marcin zaprosił swego przyjaciela z czasów nauki w szkole parafialnej w Eisenach franciszkanina Jana Brauna oraz swojego dawnego nauczyciela Wiganda Guendenapfa i krewnego Konrada Huttera. Hans Luder (ojciec) przyjechał w orszaku około dwudziestu ludzi, wśród których byli brat i szwagier Marcina. Matka i siostry nie mogły uczestniczyć w prymicji, ponieważ reguła augustianów eremitów zabraniała kobietom wstępu do klasztoru. Dla młodego kleryka było to ogromne przeżycie. Przystąpił do niej z wielkim lękiem, wynikającym ze świadomości stanięcia przed obliczem Boga i dopuścił się kilku uchybień liturgicznych. Gdy zaczął odmawiać modlitwę: "Te igitur, clementissime Pater" (Ciebie prosimy, najmiłościwszy Ojcze), opanował go tak potworny strach, że omal nie uciekł sprzed ołtarza. Powstrzymał go – jedni mówią, że przeor, inni – że magister nowicjatu. Na uroczystości pojawił się ojciec Hans z orszakiem znajomych. Po niej zapytał syna:
W 1508 roku ksiądz Luder został przeniesiony do Wittenbergi, gdzie objął stanowisko wykładowcy filozofii moralnej na nowo założonym uniwersytecie i jednocześnie kontynuował studia teologiczne. To niewielkie dwutysięczne miasto zdawało się być niejako na krańcu cywilizacji. Wielką szansą na rozwój stanowił nowo utworzony (1502) uniwersytet. Tu rozpoczęli pracę nominaliści, tomiści i młodzi humaniści, dzięki czemu dochodziło do zetknięcia rozmaitych prądów umysłowych Europy, co sprzyjało rozwojowi intelektualnemu Ludra. Z biegiem lat Marcin wyrażał coraz częściej krytykę filozofii arystotelejskiej (prowadził wykłady z „Etyki nikomachejskiej” Arystotelesa) oraz nominalizmu, natomiast wypowiadał się pozytywnie o Augustynie z Hippony i Piotrze Lombardusie.
1. Th. Kaufmann, Martin Luther, 2006, 32-34.
2. J. Wallmann, Kirchengeschichte Deutschlands seit der Reformation. 4. Auflage, 1993, 64.
3. O. H. Pesch, Hinführung zu Luther, 2004, 63, 70, 82-83.
