Elisabeth af Danmark

S. Koninck, Podwójne wesele w Stendal w 1502 roku, ok. 1642

Elisabeth była córką Hansa I króla Danii, Norwegii i Szwecji oraz jego żony królowej Krystyny Saskiej.

Od dzieciństwa Elisabeth pozostawała w bliskich stosunkach ze swoim bratem, przyszłym królem Chrystianem II. Potrafiła czytać i pisać zarówno po duńsku, jak i po niemiecku. Jako 16-latka wyszła za mąż za 18-letniego elektora brandenburskiego Joachima I w Stendal 10 kwietnia 1502 roku, podczas gdy jej matka była oblężona w Pałacu Sztokholmskim. W tym samym czasie co ślub Elisabeth odbył się ślub jej wuja Fryderyka i Anny Brandenburskiej. Jej małżeństwo z elektorem Joachimem dało domowi brandenburskiemu prawo do części księstw holsztyńskich i szlezwickich, ale nigdy nie weszło w życie. W pierwszych latach małżeństwa Elisabeth żyła ze swoim mężem szczęśliwie i urodziła mu pięcioro dzieci. W 1507 roku przyjęła matkę, a w 1515 była obecna na ślubie swojego brata Chrystiana z Izabelą Austriacką.

Około 1523 roku, Elżbieta zwróciła się w tajemnicy ku naukom Marcina Lutra. Zainteresowanie Odnową Kościoła prawdopodobnie zapoczątkował jej osobisty lekarz Matthäus Ratzenberger, przyjaciel wittenberskiego Reformatora. Kiedy jej brat Christian II, wygnany ze swojego skandynawskiego kraju w 1523 roku i będący zagorzałym zwolennikiem nowej nauki, przebywał w Berlinie w poszukiwaniu pomocy, zachęcał swoją siostrę, aby trzymała się nauk luterańskich. W rezultacie Elżbieta pozostała wierna w każdych okolicznościach swoim przekonaniom religijnym i dlatego ostro kontrastowała z mężem, zaciekłym przeciwnikiem Reformacji. Nie przeoczył zmiany nastawienia żony, która obawiała się surowych kar z jego strony.

Kiedy elektor brandenburski był nieobecny na Wielkanoc 1527, Elisabeth potajemnie przyjęła Wieczerzę Pańską w obu postaciach (sub utraque) od kaznodziei wysłanego z Wittenbergi. Poinformowano o tym męża, który teraz poczuł się zobowiązany do natychmiastowej interwencji, aby pozbawić idee reformacyjne tak znaczącego wsparcia w swoim kraju. Zażądał od Elisabeth powrotu do wiary katolickiej i dał jej do namysłu do Wielkanocy 1528 roku. Jednak później powiedział jej, że powinna przyjąć z nim komunię w dniu Wszystkich Świętych 1527 według starego obrządku. Elisabeth odmówiła. Następnie elektor zwrócił się do najwyższego duchowieństwa w kraju o poradę, czy może wykonać egzekucję lub rozwieść się z żoną, jeśli będzie nadal wyznawać „nową wiarę”, lub jakie inne środki powinien podjąć. Prałaci odpowiedzieli, że ma obowiązek przetrzymywać żonę w niewoli do końca życia.

Gdy Elisabeth dowiedziała się o zaleceniu od dostojników religijnych, zdecydowała się za zgodą brata Chrystiana, który był jeszcze w Berlinie, uniknąć wszelkich osobistych niebezpieczeństw poprzez ucieczkę. Na jej prośbę wujek ze strony matki, elektor Jan Stały, zgodził się ją przyjąć. Podczas nieobecności męża, który był wtedy w podróży do Brunszwiku, udało jej się uciec z Berlina wieczorem 24 marca 1528 roku przez bramę zamkową. Przepłynęła łódką Szprewę na drugi brzeg, a stamtąd wozem dostarczonym przez brata pojechała do Torgawy, gdzie dotarła 26 marca.

Elektor Joachim I nalegał, aby Jan Stały natychmiast przekazał mu żonę. Ten zażądał jednak, aby Joachim najpierw wyraził zgodę, aby po powrocie Elisabeth mogła nadal bez przeszkód praktykować swoją nową wiarę i aby dwie służące, które pomogły jej w ucieczce, pozostały bezkarne. Joachim nie zgodził się na te warunki, więc Elisabeth pozostała w Saksonii i mieszkała na przemian w Torgawie, Wittenberdze i Weimarze. Podczas Sejmu Rzeszy w Augsburgu (1530) Joachim I bezskutecznie próbował wymusić na żonie powrót przy wsparciu cesarza Karola V. Po śmierci wuja, elektora Jana w 1532 roku, Elisabeth znalazła się w poważnych tarapatach finansowych i była zmuszona zadłużyć się. Studiowała Biblię i dzieła reformacyjne, a z Lutrem bliżej zapoznała się podczas pobytów na zamku w Wittenberdze w latach 1534 i 1537, kiedy była już w złym stanie zdrowia i przez cztery miesiące znajdowała się pod jego opieką.

Sytuacja ekonomiczna Elisabeth poprawiła się dopiero po śmierci męża w lipcu 1535 roku, po czym jej synowie Joachim II i Johann przyznali jej pokaźną roczną emeryturę. Obaj chcieli, by wróciła do ojczyzny. Elisabeth jednak sprzeciwiała się spełnieniu tego życzenia, dopóki jej starszy syn nie przeprowadził reformy kościelnej w Marchii Brandenburskiej w sposób, jakiego pragnęła. W każdym razie nie zgadzała się z przepisami kościelnymi ustanowionymi przez Joachima II. Ze swoim młodszym synem Johannem znajdowała jednak więcej płaszczyzn porozumień w temacie religii. Od 1536 roku mieszkała przez dziewięć lat w zamku Lichtenburg niedaleko Prettin, który elektor Johann Friedrich wyznaczył jej na rezydencję. Prowadziła tam niewielkie gospodarstwo rolne, na które mogła sobie pozwolić dzięki darowiznom finansowym swoich synów.

W 1539 roku Joachim II wprowadził nowy porządek kościelny w Marchii Brandenburskiej po konsultacjach z Filipem Melanchtonem. Przyjęło to reformacyjną praktykę małżeństwa kapłańskiego i kielicha dla świeckich podczas Wieczerzy Pańskiej oraz naukę o usprawiedliwieniu zgodnie z teologią Marcina Lutra. Poza tym starał się podtrzymywać tradycje katolickie, aby móc pozostać rozmówcą obu stron w negocjacjach w cesarzem Karolem V. Ponadto Joachim II wziął udział w nabożeństwie celebrującym Wieczerzę Pańską w obu formach (sub utraque) 1 listopada 1539, prawdopodobnie w kościele Nikolaikirche w Spandau. Jednak wydarzenie to zostało zapisane we współczesnych źródłach bardzo niejasno, tak że dokładnego przebiegu wydarzeń nie da się do dziś jednoznacznie zrekonstruować. Prawdopodobnie 2 listopada w berlińskim Nikolaikirche odbyło się kolejne protestanckie nabożeństwo.

Dopiero latem 1545 roku Johannowi udało się nakłonić matkę do powrotu do Marchii Brandenburskiej, po tym jak otrzymała liczne zapewnienia o sprowadzeniu dla niej luterańskiego duchowieństwa i bezproblemowym praktykowaniu nabożeństw. Elisabeth mieszkała przez dziesięć lat w swojej rezydencji, w zamku Spandau, i choć często chorowała, brała żywy udział w ruchu kościelnym. Kiedy czuła się bliska śmierci, poprosiła swojego syna Joachima II, aby mimo złego stanu zdrowia zabrał ją do Berlina. Jej życzenie spełniło się 1 czerwca 1555 roku, a dziesięć dni później zmarła w zamku elektorskim w wieku 69 lat. Miejsce wiecznego spoczynku znalazła w Katedrze Berlińskiej.

Jej cόrka Elisabeth poślubiła 7 lipca 1525 w Szczecinie z księcia Ericha Braunschweig-Lüneburg i była znana jako „księżna Reformacji” („Reformationsfürstin”).​

Literatura:

1. M. Leibetseder, Kurfürst und Konfession. Der Gottesdienst vom 1. November 1539 als Teil kurfürstlicher Positionierungen im religiösen Feld des 16. Jahrhunderts. In: Frank Göse (Hrsg.): Reformation in Brandenburg. Verlauf, Akteure, Deutungen, 2017, 91–112.

2. A. Laminski, Die offizielle Einführung der Reformation in Brandenburg begann am 1. November 1539 zu Berlin-Kölln. In: Herbergen der Christenheit. 19 (1995), 107–109.

3. K. Themel, Was geschah am 1. und 2. November 1539 in Berlin und Spandau? In: Jahrbuch für Berlin-Brandenburgische Kirchengeschichte, 40 (1965), 86–123.

4. Fr. W. Bautz, Elisabeth, Kurfürstin v. Brandenburg (1485-1555). In: Biographisch-Bibliographisches Kirchenlexikon (BBKL), Bd. 1,1975, 1493–1494.

5. DANSK DBL

6. DANSK DKL