Biegunowości pobożności w późnym średniowieczu

Pielgrzym, rycina z XVI wieku

1. Tendencje eksternalizacyjne (uzewnętrznienie)

- pielgrzymki

Prawdopodobnie w prehistorii istniały ponadregionalne ośrodki kultu, zarówno góry i inne formy terenu, które przyciągały uwagę ludzi, jak i monumentalne formacje kamienne kultury megalitycznej.

Grób Ozyrysa w Abydos był ważnym miejscem pielgrzymek Egiptu od czasów Państwa Środka. Istnieją dowody z czasów hellenistycznych i rzymskich, że sanktuarium Sarapis w Memfis i sanktuarium Izydy na wyspie Philae na Nilu były celami licznych pielgrzymów, którzy często szukali tam wyroczni. Kolejna wyrocznia, Ammon, znajdowała się w oazie Siwa. Świątynie odwiedzały tłumy z okazji corocznych świąt bóstw; Herodot donosi o tym z sanktuarium Bastet w Bubastis.

W przeciwieństwie do swojego pogańskiego i żydowskiego środowiska, wczesne chrześcijaństwo w pierwszych dwóch stuleciach odrzucało pielgrzymkę. W przypadku II wieku istnieją dowody na to, że indywidualni chrześcijanie odwiedzali groby męczenników na cmentarzach pozamiejskich, czyli w swojej okolicy. W IV wieku pielgrzymka chrześcijańska rozkwitła na kilka sposobów:

- groby męczenników stały się celami pielgrzymek dzięki wsparciu biskupów;

- tzw. pustynnych ojców i matki w Egipcie, Palestynie i Syrii odwiedzały osoby szukające porady.

Dzięki cesarskim programom budowlanym (Jerozolima, Betlejem, Hebron) Ziemia Święta stała się krajobrazem pielgrzymkowym, który był objaśniany zwiedzającym za pośrednictwem odpowiedniej literatury lub lokalnych przewodników.

Po Soborze w Efezie w 431 roku dodano miejsca pielgrzymek maryjnych. W V wieku każda prowincja rzymska miała swoje chrześcijańskie cele pielgrzymkowe. Przykłady: Uzalis, Abu Mena, Tours, Rzym, Cimitile, Efez, Konstantynopol, Edessa. Wraz z upadkiem bezpiecznych szlaków komunikacyjnych we wczesnym średniowieczu pielgrzymki narodowe w dużej mierze ustały. Rzym był wyjątkiem, ponieważ Anglosasi i Frankowie nadal odwiedzali miasto, aby modlić się przy grobach męczenników. Odwiedzanie miejsc pielgrzymkowych w Ziemi Świętej stało się trudne po podboju arabskim; Poszczególni asceci, na przykład frankoński biskup Arculf, nadal podróżowali i opowiadali o swoich doświadczeniach.

W średniowieczu pielgrzymka stała się świadectwem wiary, zwłaszcza że trasy do miejsc pielgrzymkowych były często długie, uciążliwe i potencjalnie niebezpieczne. Dlatego też ślubowanie odbycia pielgrzymki w określonym czasie (votum peregrinationis) miało istotne znaczenie. Ślub ten był szczególnie powszechny podczas pielgrzymek długodystansowych i stanowił ich centralny element, szczególnie podczas pielgrzymek dziękczynnych. Aby skutecznie to wygłosić, odmawiano to głośno w obecności przyjaciół i na kolanach z rękami wzniesionymi do nieba. Potem nastąpiły szeroko zakrojone przygotowania do sfinansowania tej długiej podróży, podczas których często sprzedawano majątek z prawem do odkupu w przypadku powrotu do domu i zwykle sporządzano testamenty, które zawierały postanowienia na wypadek, gdyby ktoś już nie wrócił.

W XI wieku w chrześcijaństwie łacińskim zadomowiły się dwa cele pielgrzymkowe o ogromnym znaczeniu, oba położone na peryferiach: Jerozolima i Santiago de Compostela. Pielgrzymka do Jerozolimy była ściśle powiązana z wyprawami krzyżowymi (przez które rozumiano także pielgrzymki zbrojne) i dlatego ograniczała się do szlachty i klasy patrycjuszy. Cześć grobu św. Jakuba w Santiago początkowo, w IX wieku, nie miała charakteru pielgrzymki na duże odległości, ale służyła raczej konsolidacji Królestwa Asturii. Jednak w XI wieku Santiago stało się europejskim celem pielgrzymek wszystkich grup społecznych, czemu sprzyjała infrastruktura (szpitale, salwitaci) wzdłuż Drogi św. Jakuba. Szereg miejsc na Drodze św. Jakuba stało się celem własnych, ponadregionalnych pielgrzymek. Przykłady: Amiens, Chartres, St. Gilles, Le Puy, Akwizgran, Einsiedeln, Marburg, Tours i Wittenberga z trzecią co do wielkości kolekcją relikwii w όwczesnej Europie.

Od tego czasu pielgrzymowanie również jest regulowane i chronione przez władców. Przepisy ochrony pielgrzymów udających się do grobowca św. Olafa w Nidaros przekazywane są od XII wieku. W 1164 roku król Magnus Erlingsson wydał list przywilejowy dla pielgrzymów do Nidaros. Papież Celestyn III potwierdził ten list przywileju, ustanawiając 15 kwietnia prawa Kościoła norweskiego. Szwedzkie przepisy dotyczące krajobrazu przewidywały odroczenie spraw sądowych o kradzież, sporów o ziemię i zobowiązań pod przysięgą do czasu powrotu pielgrzyma. Ataki na pielgrzymów kończyły się najsurowszymi karami kościelnymi i odmową pochówku na cmentarzu kościelnym. Postanowienia ochronne powtarzano także w późniejszych umowach pomiędzy Kościołem a królem. W 1273 roku przepisy karne rozszerzono na szpiegów (exploratores), udających pielgrzymów. Wydaje się, że była to większa pokusa. Ponieważ w 1303 roku król Håkon Magnusson po raz kolejny zajął się szczególnie złodziejami i rabusiami udającymi pielgrzymów. Papieże wydali także własne listy ochronne, takie jak Benedykt XII w 1336 roku dla szwedzkich pielgrzymów z Ångermanland i Hälsingland do Nidaros. Król Kastylii Jan II w 1434 roku i królowa Izabela I w 1479 roku organizowali pielgrzymki ze Szwecji, Norwegii i Danii udające się do Santiago de Compostela. Pielgrzymi nie polegali jednak na tych ogólnych przepisach, zamiast tego nosili ze sobą listy ochronne od miejscowego duchowieństwa.

Niekoniecznie trzeba było samemu udać się na pielgrzymkę, można było też pozwolić innym za odpowiednią opłatą na pielgrzymkę. Tzw. znaki pielgrzymkowe z miejsca docelowego miały świadczyć o tym, że przedstawiciel faktycznie tam był. Często obchodzono to poprzez fałszerstwa. Pielgrzymi mieli na sobie specjalny strój: długi płaszcz, kapelusz z szerokim rondem, torbę pielgrzymią, butelkę do picia i laskę pielgrzymkową.

Krucjaty rozwinęły się także pośrednio jako szczególna forma pielgrzymek, której towarzyszyła przemoc („pielgrzymka zbrojna”), o znaczeniu politycznym i strategicznym. Kiedy chrześcijanie musieli wycofywać się z Ziemi Świętej, a miejsca pielgrzymek do niej przez wieki były trudno dostępne, w Kościele zachodnim coraz bardziej widoczne stały się groby świętych z ich relikwiami, do których łatwiej było dotrzeć. Były też miejsca pielgrzymkowe i kalwarie, takie jak Sacri Monti.

W dużych kościołach pielgrzymkowych znajdowały się specjalne udogodnienia dla chorych, którzy szukali uzdrowienia dzięki relikwiom. W ten sposób rozwijały się szpitale, a z nich ostatecznie prawdziwe centra medyczne. Badania archeologiczne w sanktuarium w Æbelholt (Dania) wykazały, że rozwinął się tam jeden z najnowocześniejszych ośrodków leczniczych z operacjami chirurgicznymi. Doniesienia o cudach, które miały miejsce na miejscu, nie wspominają o tym nic.

Ugoszczenie pielgrzymów było jednym z dzieł miłosierdzia i umożliwiło udział w błogosławieństwach pielgrzymki. Dochody z pielgrzymów trafiały do ​​krajów tranzytowych, zakonów rycerskich (które sprzedawały ochronę) i miejsc docelowych pielgrzymek (porównywalne z dochodami, jakie dziś osiągają turyści). Odpowiednie instytucje kościelne również generowały znaczne dochody.

Od około 1400 roku geografia europejskich pielgrzymek staje się coraz bardziej zagmatwana. Z jednej strony niektóre kościoły otrzymały od papieża prawo do regularnego udzielania odpustów. Wiązały się one często z pokazaniem lokalnych skarbów reliktowych (instrukcje sanktuarium) (przykłady: Portiuncula, San Marco, Canterbury, Einsiedeln, Aachen i Maastricht). Z drugiej strony cuda zastępów i cudowne wizerunki mogły nagle uczynić stosunkowo nieznane miejsca celem bardzo ruchliwych pielgrzymek. Przykładami są krwawe cuda Bolsen i Wilsnack, a także cudowne wizerunki Grimmenthal i Elende oraz kult Pięknej Marii z Ratyzbony. Około roku 1520 nastąpił kryzys pielgrzymkowy, w który wmieszała się krytyka reformatorów, ale który nie był spowodowany Reformacją.

Przykładami miejsc średniowiecznych pogromów i mordów dokonywanych przez wspólnoty i miasta chrześcijańskie, które poprzez reinterpretację legend stały się miejscami pielgrzymek lub pielgrzymek uznawanych za posiadające cudowne właściwości, są pielgrzymki do Deggendorfer Gnad, do Anderl von Rinn czy do Heiligenblut z Południowych Niemiec. Nawiązują do zniesławiających legend o mordach rytualnych o świętokradztwie gospodarzy popełnianych przez średniowieczne społeczności żydowskie.

- odpust, handel odpustami

- powiązanie uzewnętrznienia i udziału w mszy:

A) Msza świętego Grzegorza

Legenda głosi, że papież Grzegorz I odprawiając mszę świętą w kościele Santa Croce in Gerusalemme w Rzymie zwątpił w prawdziwość przeistoczenia. Wówczas pojawił się Chrystus, jako Mąż Boleści z narzędziami swojej męki, a jego krew popłynęła w kielichu.

B) Prywatne msze

C) Boże Ciało

W starożytnym Kościele Eucharystię pojmowano jedynie jako ofiarę i ucztę funkcjonującą jako element całej liturgii. Na przestrzeni lat pogląd ten ulegał przeobrażeniom. W jednej katechez mistagogicznych wygłaszanych w oktawie Wielkanocy do neofitów Cyryl Jerozolimski pouczał słuchaczy, by przyjmowali i adorowali Eucharystię ze czcią, z rękami złożonymi i by nic z niej nie uronili. Od IV wieku odsetek chrześcijan stale przyjmujących Eucharystię malał, bowiem w obrębie masowo przyjmowanych do Kościoła grup, część nowych wyznawców nie wykazywała wystarczającego stopnia wiary, a toczące w IV wieku spory ariańskie w kwestii natury boskiej Jezusa sprawiały, że cześć oddawana Eucharystii słabła. Przez pierwsze tysiąc lat chrześcijaństwa Najświętszy Sakrament nie był przedmiotem kultu poza liturgią. Był przechowywany w kościołach, ale służył do udzielania go chorym w okresach między celebracjami.

Bezpośrednią przyczyną ustanowienia uroczystości były widzenia Julianny z Cornillon (1193–1258), przeoryszy klasztoru augustianek w Mont Cornillon w pobliżu Liège, która odznaczała się wyraźną nabożnością do Najświętszego Sakramentu. Począwszy od 1208 roku Julianna z Cornillon miała przeżywać cyklicznie powtarzające się widzenia świetlistej tarczy podobnej do tarczy księżyca, której lśnienie było zaburzane przez ciemną plamę. Juliana miała interpretować owe widzenia jako obraz Kościoła, który miał być przysłaniany przez plamę rozumianą przez nią jako brak wśród kościelnych świąt uroczystości poświęconej wyłącznie Najświętszemu Sakramentowi. 11 sierpnia 1264, w ostatnim roku pontyfikatu papież Urban IV ogłosił bullę „Transiturus de hoc Mundo”, którą wprowadzał w całym Kościele „festum Corporis Christi” (święto Ciała Chrystusa). Kilkunastu następców Urbana IV nie wprowadzało w życie jego postanowień w odniesieniu do święta. Nie było ono obchodzone w Rzymie, a prawdopodobnie zaniedbywane w samym Liège. Napomnienie o tym, by je obchodzono znalazło się w dekrecie synodalnym z 1288 roku. O bulli Urbana IV przypomniał na soborze w Vienne Klemens V. Ostatecznie bullę napisaną przez Urbana IV ogłosił w 1317 roku w zbiorze „Clementinae” papież Jan XXII. Rok 1317 można traktować jako datę wprowadzenia święta w całym Kościele.

Papież Urban VI zaliczył święto do świąt głównych, a Bonifacy IX nakazał w 1391, by wprowadzić święto wszędzie tam, gdzie jeszcze nie było do tego czasu obchodzone. Do upowszechnienia święta oraz praktykowanej w jego ramach procesji przyczynił się sobór w Konstancji (1414–1418), podczas którego, w uroczystej procesji, wzięli udział zgromadzeni kardynałowie, biskupi, teologowie z Paryża, Kolonii, Wiednia i Erfurtu oraz król z dworem.

2. Tendencje internalizacyjne (uwewnętrznienie)

- pobożność świeckich

Modlitewnik niderlandzki (ok. 1440 roku):

Biblia królowej Zofii (1453-1455): najstarsze polskie tłumaczenie Starego Testamentu. Przekład został wykonany w dwóch tomach na zlecenie żony Władysława Jagiełły królowej Zofii Holszańskiej:

Śpiewnik Anny z Kolonii, ok. 1500 roku

Modlitewnik królowej Bony Sforza (1527/28)

- „devotio moderna”: uzdrowienie życia wyraża się w człowieku (głównie w Holandii od 1420 roku)

Początki devotio moderna wiążą się z postacią Geerta Groote'a (1340–1384) z Deventer, z którego działalności wywodził się pierwotnie niemonastyczny ruch Braci Wspólnego Życia. Później wyłoniła się kongregacja Windesheim, zreformowana wspólnota kanoników augustianów w tym duchu. Ruch ten był szczególnie rozpowszechniony na obszarach holenderskich i Dolnej Nadrenii-Westfalii w XIV i XV wieku. Czasami jest postrzegany jako poprzednik luteranizmu i kalwinizmu. W tej szkole myślenia wychował się także Erazm z Rotterdamu.

Ponieważ devotio moderna mniej cenił legalnie ukonstytuowany Kościół, zewnętrzne przyjmowanie sakramentów oraz śluby i reguły zakonne niż indywidualną relację z Chrystusem, dominikanie na Soborze w Konstancji (1414–1418) oskarżyli ich o herezję. Jednak Johannes Gerson stanął w jej obronie i zapobiegł procesowi.

Devotio moderna stało się zauważalne mniej więcej w tym samym czasie, gdy humanizm połączył się z chrześcijaństwem, tworząc humanizm chrześcijański. Ten ostatni nawoływał do studiowania podstawowych tekstów chrześcijaństwa w celu nawiązania osobistej relacji z Bogiem. W XVI wieku teksty stały się coraz bardziej dostępne dla szerszych kręgów dzięki rozwojowi prasy drukarskiej.Stowarzyszenie było dobrowolne, bez zobowiązujących ślubów. Członkowie winni byli żyć w ubóstwie i czystości. Zamiast żebrać, mieli pracować w dwóch niekontrolowanych przez cechy lub gildie zawodach: kopisty manuskryptów oraz kucharza. Mogli też zarabiać, ucząc dzieci. Mieli około 100 domów, wśród których przeważały żeńskie.

Najważniejszym dziełem devotio moderna jest „Naśladowanie Chrystusa” (łac. Imitatio Christi) kanonika z Windesheim Thomasa von Kempen (1379/80-1471). Praca jest podzielona na cztery księgi. Kolejność autografów jest I-II-IV-III, w druku zwykle I-II-III-IV. Księga I prowadzi początkujących do życia chrześcijańskiego. Księga II opowiada o pokorze, spokoju, prostocie i chęci cierpienia. Księga IV zawiera rozważania i modlitwy eucharystyczne. Księga III (największa) ukazuje pocieszenie, jakie chrześcijanin otrzymuje dzięki obcowaniu z Chrystusem.

Praca ma być podręcznikiem uczniostwa chrześcijańskiego, który pomoże duszy chrześcijańskiej na drodze do uświęcenia i komunii z Bogiem. Poszczególne zdania są stwierdzeniami, a nie argumentami, wypływającymi z doświadczenia chrześcijańskiego. Jest przeznaczony dla mnichów, mniszek, ascetów itp. Główną ideą wszystkich refleksji jest rada poświęcenia.

Życie Jezusa Chrystusa jest przedstawiane jako najwyższe możliwe studium dla chrześcijan, ponieważ jego nauczanie znacznie przewyższa naukę wszystkich świętych. Książka zawiera rady dotyczące czytania Biblii, posłuszeństwa przełożonym duchowym i pokory, przestrogi przed pokusami i tym, jak się im oprzeć, refleksje na temat śmierci i Sądu Ostatecznego, rozważania na temat oddania Chrystusowi i zachęty do ucieczki przed marnościami świata. Chrystus jest czymś więcej niż wszelka mądrość.

„Imitatio Christi” jest jednym z najbardziej rozpowszechnionych i znanych chrześcijańskich dzieł religijnych na całym świecie, zostało przetłumaczone na 90 językόw. Książka jest atrakcyjna dla większości chrześcijan, ponieważ kładzie duży nacisk na Jezusa Chrystusa i bezpośrednią więź z Bogiem. Choć reformatorzy zwalczali poszczególne stanowiska teologiczne, jakie przyjmowało dzieło – takie jak zasługa dobrych uczynków, przeistoczenie, kult świętych i czyściec – to jednak wywarło to głęboki wpływ na protestantyzm (m.in. na Gerharda Tersteegena).

- literatura duchowa i kazania

A) 14 górnoniemieckich i 4 dolnoniemieckich przekładów Biblii przed 1522 rokiem (nowe tłumaczenia Biblii ukazywały się co 3–3,5 roku, ale we fragmentach)

B) brak tłumaczeń z języków oryginalnych, podstawą była Wulgata

C) dosłowne tłumaczenia z łaciny (trudne do odczytania)

D) w XIV wieku istotną rolę odgrywają kazania (budowa kościołów halowych):

1446 – funkcja kaznodziei w Tybindze

Kaznodzieje byli odpowiedzialni za kazania i wraz z księdzem za mszę, byli wykształceni humanistycznie.

Ambona w kościele miejskim w Herrenberg z 1502 roku

Tzw. złota ambona (Goldene Kanzel) w Stiftskirche w Stuttgarcie z 1502 roku

- Jan Tauler (1300-1361): niemiecki teolog, mistyk i kaznodzieja pracujący głównie w Strasburgu, Bazylei i Kolonii. Był dominikaninem i w swoim zakonie należał do ruchu neoplatońskiego.

A) Nauka o duszy:

Taulerowi zależy na otwarciu dla swoich słuchaczy drogi do zjednoczenia z Bogiem. Pisze wyłącznie po niemiecku, opisuje to doświadczenie, zwane unio mystica w łacińskiej terminologii teologicznej, jako „przełom” lub „przejście”. Jest przekonany, że to możliwe dla każdego człowieka. Jego myślenie zawsze kręci się wokół przesłanek i przebiegu tego zdarzenia. Ramę pojęciową tworzy trichotomiczny podział duszy: Tauler uważa, że ​​ludzie są trójdzielni pod względem cech psychicznych i skłonności, „jakby składali się z trzech osób”. Wyróżnia w człowieku trzy „rzeczy” (aspekty): człowieka zewnętrznego, człowieka wewnętrznego i trzeciego, „najwyższego człowieka wewnętrznego”, który stanowi rdzeń osobowości, natomiast dwie pozostałe określa mianem „ludzi niższych” . Zewnętrzny, zmysłowy człowiek „przylega do natury ciałem i krwią”. Kontroluje go zwierzęce, fizyczne pożądanie. Kto podąża za tą skłonnością, „pozostaje w zmysłach ze stworzeniami i w rzeczach stworzonych”. Człowiek wewnętrzny ma „rozum naturalny” i dlatego jest w stanie działać racjonalnie, ale jego myśli nigdy nie dotrą do „samotności Boga”. Tauler nazywa trzecią (najwyższą i najbardziej wewnętrzną) osobę „podstawą” (osoby, ducha lub duszy), a często także „umysłem” (nie we współczesnym znaczeniu tego terminu). Jest to „czysta, niezmieszana substancja duszy” i jako taka jest zdolna do Boga i podobna do Boga (boska). Tauler uczy, że dopiero „podstawa” jest nośnikiem możliwości osiągnięcia jedności z Bogiem, gdyż wydarzenie to przekracza naturalne władze zmysłów i Rozum. Bóg jest zawsze obecny na „ziemi”, choć często w sposób niezauważalny. Ponieważ trzy przypadki duszy mają różną naturę, odczuwają je nierówno. Dochodzi między nimi do konfliktu, gdyż dążą do różnych, czasem sprzecznych celów. Zatem dwie niższe osoby, które Tauler porównuje do osła (osoby zmysłowej) i służącego (osoby racjonalnej), powinny zostać poddane władzy osoby najwyższej.

B) Kazania według ustalonego przez Taulera porządku perykopowego (I i II), ktόry obowiązuje w praktycznie niezmienionej formie do dziś w Kościołach reformatorskich.

Literatura:

1. C. Körting, Wallfahrt/Wallfahrtswesen II. Altes Testament. In: Theologische Realenzyklopädie (TRE), Bd. 35, 2003, 416-418.

2. H. Kühne, Wallfahrt/Wallfahrtswesen V. Kirchengeschichtlich. In: Theologische Realenzyklopädie (TRE), Bd. 35, 2003, 423-430.

3. I. Jehle, Wallfahrt/Wallfahrtsorte III. Christentum 1. Theologische Begründung und kirchengeschichtliche Entwicklung im Katholizismus. In: Religion in Geschichte und Gegenwart (RGG 4), Bd. 8, 2005, 1282-1285.

4. V. Leppin, Die Reformation, 2017.

5. R. Fischer-Wollpert: Leksykon papieży, 1996, 99-100.

6. R. Hołda. Boże Ciało. Święto, ceremonia i performance, Journal of Urban Ethnology, 2013 (11), 61–74, 2013.

7. "Sanctissimi Corpus et Sanguis Christi." Roman Missal, 2011.

8. E. H. Füllenbach, Devotio Moderna (I. Christianity), in: Encyclopedia of the Bible and Its Reception (EBR), Bd. 6 (2013), 716–717.

9. D. Olszewski, Devotio moderna, [w:] Powszechna Encyklopedia Filozofii, t. 2, 2001, 521.

10. M. Enders, Tauler, Johannes. In: Neue Deutsche Biographie (NDB), Bd. 25, 2013, 806-808.

11. V. Leppin, Die fremde Reformation. Luthers mystische Wurzeln, 2016, 22-39.

12. G. Gündert, Stiftskirche zum Heiligen Kreuz, 2023, 54-55.