Przybicie 95 Tez w grafice

Na tegoroczny Dzień Reformacji przygotowałem zestawienie grafik o tej tematyce. Część z nich bazuje na motywie Ecclesia semper reformanda = Kościόł zawsze reformujący się, inne na motywie Lutra jako Łabędzia z Wittenbergi, a niektóre z nich to… karykatury. Nie są mojego autorstwa. Pochodzą z rόżnych obszarόw językowych, oryginalne łatwo znaleźć w internecie. Tu przygotowałem ich polskie tłumaczenia. Nie chodzi mi o wyśmianie tego historycznego wydarzenia, a o przedstawienie humorystycznego podejścia do tej kwestii. Sam Marcin Luter był przecież człowiekiem bardzo towarzyskim, o czym świadczą liczne Mowy Stołowe. Wszystkiego dobrego z okazji Dnia Reformacji!

Gdyby Marcin Luter obchodził Halloween 1517…

A dla zagorzałych fanόw Marcina Lutra…

Wycinanka Rόża Lutra

Na zbliżającą się Pamiątkę Reformacji przesyłam wycinankę pomocną zarόwno w szkόłce niedzielnej, przedszkolu, jak podczas spotkania parafialnego.

Tak to wygląda: Duże koło jest złote. Otacza ono cały znak niczym pierścień i ma pokazać, że miłość Boga nie ma początku ani końca. Małe koło jest niebieskie jak niebo. W niebieskim kole znajduje się biała róża. Biały to kolor aniołów. Pośrodku róży znajduje się czerwone serce. Należy opowiadać się za tym, aby całym sercem wierzyć w Boga. Wreszcie, pośrodku znajduje się czarny krzyż, który ma przypominać o Jezusie.

Pomaluj części kolorami opisanymi w tekście, wytnij części i sklej je ze sobą.

Elisabeth von Braunschweig-Lüneburg

Elisabeth von Braunschweig-Lüneburg (1510-1558)

Była księżniczką rodu Hohenzollernów, a przez małżeństwo księżną Brunszwiku-Calenberg-Göttingen, a od 1546 roku hrabiną i Panią zu Henneberg. Uważana jest za „księżną Reformacji”, która wraz z heskim reformatorem Antonem Korwinem wprowadziła idee reformacyjne na terenach dzisiejszej południowej Dolnej Saksonii.

Elżbieta była trzecim dzieckiem i drugą córką elektora brandenburskiego Joachima I i jego żony Elżbiety, córki króla duńskiego Jana I. Jej wychowanie było ściśle religijne i zgodne z naukami humanizmu. 7 lipca 1525 roku, mając niespełna 15 lat, wyszła za mąż w Szczecinie za starszego o czterdzieści lat owdowiałego księcia Brunszwiku-Calenberg-Göttingen Ericha I.

Z ideami Reformacji zetknęła się już w 1527 roku na swoim rodzinnym dworze w Brandenburgii, kiedy jej matka po raz pierwszy zorganizowała odprawienie Wieczerzy Pańskiej w obu postaciach (sub utraque), otwarcie uznając w ten sposób naukę Marcina Lutra. Gwałtowna reakcja ojca Elżbiety, który obawiał się, że jego żona przejdzie na „nową wiarę”, dotarła do reformatorów w Wittenberdze, którzy musieli interweniować w imieniu elektora. Być może to zwiększyło sympatię siedemnastoletniej wówczas Elżbiety do nowych idei Odnowy Kościoła.

Pomimo różnicy wieku małżeństwu najwyraźniej nie groził rozpad, co zapewne wynikało między innymi z faktu, że Erich przebywał głównie w Erichsburgu lub twierdzy Calenberg, zaś Elżbieta na zamku Guelph w Münden.

Mimo to doszło do poważnych konfliktów. W 1528 roku Elżbieta jako urażona żona obarczyła winą za komplikacje podczas drugiej ciąży długoletnią kochankę swojego męża, Annę von Rumschottel. Poprosiła go, by spalił Annę von Rumschottel jako czarownicę, a ona sama wysłała szpiegów i żołnierzy do sąsiedniej diecezji Minden, aby ją aresztowali w jej kryjówce w Minden; ale Anna von Rumschottel uciekła. Podczas postępowania inkwizycyjnego przeciwko rzekomym pomocnikom kochanki część oskarżonych zginęła na stosie w wyniku tortur. Wreszcie Elżbieta zmusiła Ericha I do zapewnienia jej bardziej dochodowego wdowieństwa (majątek wdowy) niż była uprawniona na mocy umowy poprzez małżeństwo. Zamiast poprzedniego urzędu Calenberg w Unterwaldzie, który przynosił niewielkie dochody z zamku, Neustadt i Hanoweru, otrzymała ten o wyższych dochodach Oberwald z miastami Münden, Northeim i Getyndze, co również nadało jej większe znaczenie polityczne. Ostatecznie bezproblemowe narodziny upragnionego, zdrowego męskiego potomka Ericha II w sierpniu 1528 roku szybko sprawiły, że oboje zapomnieli o tym mrocznym rozdziale w ich związku. W kwietniu 1532 roku urodziła się ich córka Anna Maria.

Kiedy w 1534 roku Elisabeth odwiedziła matkę w Lichtenburgu, po raz pierwszy osobiście spotkała Marcina Lutra, a od 1538 roku księżna utrzymywała regularną korespondencję z wittenberskim Reformatorem. Ciągle dostarczała mu ser i wino. Z Wittenbergi do Münden trafiły natomiast sadzonki morwy i drzew figowych oraz niemiecki przekład Biblii z osobistą dedykacją.

Elisabeth przyjęła Komunię pod dwiema postaciami chleba i wina (sub utraque) 7 kwietnia 1538 roku, publicznie deklarując swoje przywiązanie do nauki luterańskiej. 6 października poinformowała o swoim nawróceniu landgrafa heskiego Filipa i przy jego pomocy sprowadziła z pobliskiego Witzenhausen do Münden protestanckiego pastora i reformatora Antoniusa Korwina. Książę Erich I był tolerancyjny wobec oczywistego zwrotu swojej żony w kierunku nauczania luterańskiego. Z jednej strony poglądy Lutra zaprzeczały jego katolickiej i lojalnej postawie wobec cesarza, z drugiej strony podziwiał odwagę Reformatora.

Wraz z elektorem saskim Johannem Friedrichem Elisabeth miała po swojej stronie kolejnego silnego sojusznika, tak że gdy 30 lipca 1540 roku Erich I zmarł, pomimo zaciekłego oporu Heinricha von Braunschweig-Wolfenbüttel, powierzono jej opiekę nad księstwem wraz z landgrafem heskim Filipem. W swoich planach zachęcał ją osobisty lekarz i radca nadworny Burkhard Mithoff, który utrzymywał kontakt z Marcinem Lutrem i Filipem Melanchtonem, do szerzenia nauk reformatorskich. Pięć lat swojej opieki wykorzystała na wprowadzenie Reformacji i reorganizację dworu książęcego.

Anton Korwin został mianowany superintendentem księstwa Braunschweig-Wolfenbüttel z siedzibą w Pattensen. Prawnik Justus von Waldhausen, który studiował w Wittenberdze, został z rekomendacji doktora Lutra mianowany radcą książęcym, a później kanclerzem. Lekarz Burckard Mithoff oraz sędzia sądu Justinus Gobler i mistrz Heinrich Campe uzupełnili zespół, z którym księżna mogła realizować swoje dzieło Reformacji.

Przepisy kościelne w Calenberg zostały spisane dla całego regionu Calenberg-Göttingen już w 1542 roku. Następnie od 17 listopada 1542 do 30 kwietnia 1543 miała miejsce gruntowna wizytacja Kościoła, w której osobiście uczestniczyła także Elisabeth. Odpowiedni przepis klasztorny z 4 listopada 1542 roku regulował protestanckie przekształcenia katolickich klasztorów. W 1544 roku wydano rozporządzenia sądowe regulujące stosunki prawne w państwie. Wśród jej dzieł nie można zapomnieć o 15 pieśniach, które napisała, aby pocieszyć się w trudnych chwilach, dopasowując się do dobrze znanych melodii hymnów. Wersety te, które często są wyboiste, wpłynęły zarówno elementy autobiograficzne, jak i elementy fundamentalne teologicznie.

Kiedy jej syn Erich miał poślubić Agnieszkę Heską, córkę obiecanego mu w dzieciństwie heskiego landgrafa Filipa, w 1544roku, zakochał się w Sidonii, także luterance, siostrze księcia saskiego i późniejszy elektora Saksonii Moritza. Za namową syna Elisabeth zerwała zaręczyny z zaprzyjaźnionym dworem heskim, a już rok później, 17 maja 1545 roku, Erich poślubił o dziesięć lat starszą od niej Sidonię. W podręczniku rządowym z 1545 roku, pierwszym tego typu dokumencie napisanym przez kobietę, Elisabeth zebrała ważne rady, które miały służyć jako przewodnik dla jej syna podczas jego przyszłego panowania.

W 1546 roku, rok po dojściu do władzy jej syna Ericha II, Elisabeth zawarła związek małżeński z hrabią Popponem XII von Henneberg (1513–1574), młodszym bratem męża jej najstarszej córki, dzięki czemu zachowała regencję nad hodowlą w Münden. Z wielką troską śledziła przejście syna na wiarę rzymską, co, jak miał nadzieję, zapewni mu możliwości na dworze cesarskim Karola V Habsburga. Zgodził się na tymczasowy interim augsburski w 1548 roku i nie zawahał się uwięzić w latach 1549–1552 w twierdzy Calenberg reformatora Korwina i kaznodziei z Pattens Waltera Hoikera (zwanego także Hockerem), którzy wraz ze 140 duchownymi zebrali się na synodzie w Münden w 1549 roku i zaciekle sprzeciwiali się rozwiązaniu tymczasowemu.

Mimo wszystko w 1550 roku księżnej udało się wydać za mąż swoją córkę Annę Marię za starszego od niej o ponad 40 lat księcia Albrechta I von Brandenburg-Ansbach (ostatnim Wielkim Mistrzem Krzyżackim), z którym Elisabeth od dawna utrzymywała przyjacielską korespondencję. W księdze stanu cywilnego zapisała ważne rady dla córki Anny Marii na przyszłe życie małżeńskie.

W 1553 roku, po bitwie pod Sievershausen, Elisabeth została wypędzona z Münden przez księcia Heinricha von Braunschweig-Wolfenbüttel, siostrzeńca jej zmarłego męża, i uciekła do Hanoweru. W 1555 roku przeniosła się do Ilmenau w hrabstwie Henneberg w Turyngii, gdzie po raz ostatni chwyciła za pióro i napisała księgę pocieszenia dla wdów, która miała im towarzyszyć w żałobie.

Z przerażeniem zobaczyła, jak w 1557 roku jej syn wydał za mąż jej najmłodszą luterańską córkę Katarzynę, jak przystało na jej status, za katolickiego burgrabiego Wilhelma von Rosenberg, aby ją wesprzeć finansowo. Kiedy Elisabeth wyruszyła w trudną podróż do Münden na ślub, odkryła, że ​​Erich celowo podał jej złą datę i że ślub już dawno się odbył. Kiedy umowa małżeńska wyszła na jaw, księżna dowiedziała się, że Katarzyna powinna zachować wiarę luterańską i że może zatrudnić na swoim dworze pastora luterańskiego.

Źródła podają, że Elżbieta zmarła w Ilmenau rok później, w 1558 roku, całkowicie wyczerpana i załamana. Od 1566 roku w kaplicy św. Ęgidien kościoła św. Jana w Schleusingen znajduje się epitafium z jej wizerunkiem, autorstwa rzeźbiarza Siegmunda Buchlingera z Innsbrucku, ufundowane przez jej dzieci. Na podstawie, oprócz łacińskiej dedykacji od jej dzieci, znajduje się wiersz, który sama napisała:

„Przede wszystkim Jezus Chrystus jest moim najwyższym dobrem.

Jego duch dodał mi odwagi,

że umocniłam się jako chrześcijanka

i zasiałam Jego słowo w tej ziemi.”

Literatura:

1. S. Weigelt, Elisabeth von Braunschweig-Lüneburg (1510-1558) – Landesherrin, Diplomatin, Dichterin. In: E.-M. Bachteler, P. Ziegler (Hrsg.), Aufruf zur Reformation. Selbstbewusst, mutig, fromm – Frauen gestalten Veränderung, 2016, 38-44.

2. Fr. W. Bautz, ELISABETH von Münden. In: Biographisch-Bibliographisches Kirchenlexikon (BBKL). Bd. 1, 1975, 1495–1497.

3. M. Wiesner, Herzogin Elisabeth von Braunschweig-Lüneburg (1510–1558). In: K. Merkel, H. Wunder (Hrsg.): Deutsche Frauen der frühen Neuzeit, 2000, 39–48.

4. A. Lilienthal, Die Fürstin und die Macht. Welfische Herzoginnen im 16. Jahrhundert: Elisabeth, Sidonia, Sophia. (= Quellen und Darstellungen zur Geschichte Niedersachsens. Band 127), 2007.

Biegunowości pobożności w późnym średniowieczu

Pielgrzym, rycina z XVI wieku

1. Tendencje eksternalizacyjne (uzewnętrznienie)

- pielgrzymki

Prawdopodobnie w prehistorii istniały ponadregionalne ośrodki kultu, zarówno góry i inne formy terenu, które przyciągały uwagę ludzi, jak i monumentalne formacje kamienne kultury megalitycznej.

Grób Ozyrysa w Abydos był ważnym miejscem pielgrzymek Egiptu od czasów Państwa Środka. Istnieją dowody z czasów hellenistycznych i rzymskich, że sanktuarium Sarapis w Memfis i sanktuarium Izydy na wyspie Philae na Nilu były celami licznych pielgrzymów, którzy często szukali tam wyroczni. Kolejna wyrocznia, Ammon, znajdowała się w oazie Siwa. Świątynie odwiedzały tłumy z okazji corocznych świąt bóstw; Herodot donosi o tym z sanktuarium Bastet w Bubastis.

W przeciwieństwie do swojego pogańskiego i żydowskiego środowiska, wczesne chrześcijaństwo w pierwszych dwóch stuleciach odrzucało pielgrzymkę. W przypadku II wieku istnieją dowody na to, że indywidualni chrześcijanie odwiedzali groby męczenników na cmentarzach pozamiejskich, czyli w swojej okolicy. W IV wieku pielgrzymka chrześcijańska rozkwitła na kilka sposobów:

- groby męczenników stały się celami pielgrzymek dzięki wsparciu biskupów;

- tzw. pustynnych ojców i matki w Egipcie, Palestynie i Syrii odwiedzały osoby szukające porady.

Dzięki cesarskim programom budowlanym (Jerozolima, Betlejem, Hebron) Ziemia Święta stała się krajobrazem pielgrzymkowym, który był objaśniany zwiedzającym za pośrednictwem odpowiedniej literatury lub lokalnych przewodników.

Po Soborze w Efezie w 431 roku dodano miejsca pielgrzymek maryjnych. W V wieku każda prowincja rzymska miała swoje chrześcijańskie cele pielgrzymkowe. Przykłady: Uzalis, Abu Mena, Tours, Rzym, Cimitile, Efez, Konstantynopol, Edessa. Wraz z upadkiem bezpiecznych szlaków komunikacyjnych we wczesnym średniowieczu pielgrzymki narodowe w dużej mierze ustały. Rzym był wyjątkiem, ponieważ Anglosasi i Frankowie nadal odwiedzali miasto, aby modlić się przy grobach męczenników. Odwiedzanie miejsc pielgrzymkowych w Ziemi Świętej stało się trudne po podboju arabskim; Poszczególni asceci, na przykład frankoński biskup Arculf, nadal podróżowali i opowiadali o swoich doświadczeniach.

W średniowieczu pielgrzymka stała się świadectwem wiary, zwłaszcza że trasy do miejsc pielgrzymkowych były często długie, uciążliwe i potencjalnie niebezpieczne. Dlatego też ślubowanie odbycia pielgrzymki w określonym czasie (votum peregrinationis) miało istotne znaczenie. Ślub ten był szczególnie powszechny podczas pielgrzymek długodystansowych i stanowił ich centralny element, szczególnie podczas pielgrzymek dziękczynnych. Aby skutecznie to wygłosić, odmawiano to głośno w obecności przyjaciół i na kolanach z rękami wzniesionymi do nieba. Potem nastąpiły szeroko zakrojone przygotowania do sfinansowania tej długiej podróży, podczas których często sprzedawano majątek z prawem do odkupu w przypadku powrotu do domu i zwykle sporządzano testamenty, które zawierały postanowienia na wypadek, gdyby ktoś już nie wrócił.

W XI wieku w chrześcijaństwie łacińskim zadomowiły się dwa cele pielgrzymkowe o ogromnym znaczeniu, oba położone na peryferiach: Jerozolima i Santiago de Compostela. Pielgrzymka do Jerozolimy była ściśle powiązana z wyprawami krzyżowymi (przez które rozumiano także pielgrzymki zbrojne) i dlatego ograniczała się do szlachty i klasy patrycjuszy. Cześć grobu św. Jakuba w Santiago początkowo, w IX wieku, nie miała charakteru pielgrzymki na duże odległości, ale służyła raczej konsolidacji Królestwa Asturii. Jednak w XI wieku Santiago stało się europejskim celem pielgrzymek wszystkich grup społecznych, czemu sprzyjała infrastruktura (szpitale, salwitaci) wzdłuż Drogi św. Jakuba. Szereg miejsc na Drodze św. Jakuba stało się celem własnych, ponadregionalnych pielgrzymek. Przykłady: Amiens, Chartres, St. Gilles, Le Puy, Akwizgran, Einsiedeln, Marburg, Tours i Wittenberga z trzecią co do wielkości kolekcją relikwii w όwczesnej Europie.

Od tego czasu pielgrzymowanie również jest regulowane i chronione przez władców. Przepisy ochrony pielgrzymów udających się do grobowca św. Olafa w Nidaros przekazywane są od XII wieku. W 1164 roku król Magnus Erlingsson wydał list przywilejowy dla pielgrzymów do Nidaros. Papież Celestyn III potwierdził ten list przywileju, ustanawiając 15 kwietnia prawa Kościoła norweskiego. Szwedzkie przepisy dotyczące krajobrazu przewidywały odroczenie spraw sądowych o kradzież, sporów o ziemię i zobowiązań pod przysięgą do czasu powrotu pielgrzyma. Ataki na pielgrzymów kończyły się najsurowszymi karami kościelnymi i odmową pochówku na cmentarzu kościelnym. Postanowienia ochronne powtarzano także w późniejszych umowach pomiędzy Kościołem a królem. W 1273 roku przepisy karne rozszerzono na szpiegów (exploratores), udających pielgrzymów. Wydaje się, że była to większa pokusa. Ponieważ w 1303 roku król Håkon Magnusson po raz kolejny zajął się szczególnie złodziejami i rabusiami udającymi pielgrzymów. Papieże wydali także własne listy ochronne, takie jak Benedykt XII w 1336 roku dla szwedzkich pielgrzymów z Ångermanland i Hälsingland do Nidaros. Król Kastylii Jan II w 1434 roku i królowa Izabela I w 1479 roku organizowali pielgrzymki ze Szwecji, Norwegii i Danii udające się do Santiago de Compostela. Pielgrzymi nie polegali jednak na tych ogólnych przepisach, zamiast tego nosili ze sobą listy ochronne od miejscowego duchowieństwa.

Niekoniecznie trzeba było samemu udać się na pielgrzymkę, można było też pozwolić innym za odpowiednią opłatą na pielgrzymkę. Tzw. znaki pielgrzymkowe z miejsca docelowego miały świadczyć o tym, że przedstawiciel faktycznie tam był. Często obchodzono to poprzez fałszerstwa. Pielgrzymi mieli na sobie specjalny strój: długi płaszcz, kapelusz z szerokim rondem, torbę pielgrzymią, butelkę do picia i laskę pielgrzymkową.

Krucjaty rozwinęły się także pośrednio jako szczególna forma pielgrzymek, której towarzyszyła przemoc („pielgrzymka zbrojna”), o znaczeniu politycznym i strategicznym. Kiedy chrześcijanie musieli wycofywać się z Ziemi Świętej, a miejsca pielgrzymek do niej przez wieki były trudno dostępne, w Kościele zachodnim coraz bardziej widoczne stały się groby świętych z ich relikwiami, do których łatwiej było dotrzeć. Były też miejsca pielgrzymkowe i kalwarie, takie jak Sacri Monti.

W dużych kościołach pielgrzymkowych znajdowały się specjalne udogodnienia dla chorych, którzy szukali uzdrowienia dzięki relikwiom. W ten sposób rozwijały się szpitale, a z nich ostatecznie prawdziwe centra medyczne. Badania archeologiczne w sanktuarium w Æbelholt (Dania) wykazały, że rozwinął się tam jeden z najnowocześniejszych ośrodków leczniczych z operacjami chirurgicznymi. Doniesienia o cudach, które miały miejsce na miejscu, nie wspominają o tym nic.

Ugoszczenie pielgrzymów było jednym z dzieł miłosierdzia i umożliwiło udział w błogosławieństwach pielgrzymki. Dochody z pielgrzymów trafiały do ​​krajów tranzytowych, zakonów rycerskich (które sprzedawały ochronę) i miejsc docelowych pielgrzymek (porównywalne z dochodami, jakie dziś osiągają turyści). Odpowiednie instytucje kościelne również generowały znaczne dochody.

Od około 1400 roku geografia europejskich pielgrzymek staje się coraz bardziej zagmatwana. Z jednej strony niektóre kościoły otrzymały od papieża prawo do regularnego udzielania odpustów. Wiązały się one często z pokazaniem lokalnych skarbów reliktowych (instrukcje sanktuarium) (przykłady: Portiuncula, San Marco, Canterbury, Einsiedeln, Aachen i Maastricht). Z drugiej strony cuda zastępów i cudowne wizerunki mogły nagle uczynić stosunkowo nieznane miejsca celem bardzo ruchliwych pielgrzymek. Przykładami są krwawe cuda Bolsen i Wilsnack, a także cudowne wizerunki Grimmenthal i Elende oraz kult Pięknej Marii z Ratyzbony. Około roku 1520 nastąpił kryzys pielgrzymkowy, w który wmieszała się krytyka reformatorów, ale który nie był spowodowany Reformacją.

Przykładami miejsc średniowiecznych pogromów i mordów dokonywanych przez wspólnoty i miasta chrześcijańskie, które poprzez reinterpretację legend stały się miejscami pielgrzymek lub pielgrzymek uznawanych za posiadające cudowne właściwości, są pielgrzymki do Deggendorfer Gnad, do Anderl von Rinn czy do Heiligenblut z Południowych Niemiec. Nawiązują do zniesławiających legend o mordach rytualnych o świętokradztwie gospodarzy popełnianych przez średniowieczne społeczności żydowskie.

- odpust, handel odpustami

- powiązanie uzewnętrznienia i udziału w mszy:

A) Msza świętego Grzegorza

Legenda głosi, że papież Grzegorz I odprawiając mszę świętą w kościele Santa Croce in Gerusalemme w Rzymie zwątpił w prawdziwość przeistoczenia. Wówczas pojawił się Chrystus, jako Mąż Boleści z narzędziami swojej męki, a jego krew popłynęła w kielichu.

B) Prywatne msze

C) Boże Ciało

W starożytnym Kościele Eucharystię pojmowano jedynie jako ofiarę i ucztę funkcjonującą jako element całej liturgii. Na przestrzeni lat pogląd ten ulegał przeobrażeniom. W jednej katechez mistagogicznych wygłaszanych w oktawie Wielkanocy do neofitów Cyryl Jerozolimski pouczał słuchaczy, by przyjmowali i adorowali Eucharystię ze czcią, z rękami złożonymi i by nic z niej nie uronili. Od IV wieku odsetek chrześcijan stale przyjmujących Eucharystię malał, bowiem w obrębie masowo przyjmowanych do Kościoła grup, część nowych wyznawców nie wykazywała wystarczającego stopnia wiary, a toczące w IV wieku spory ariańskie w kwestii natury boskiej Jezusa sprawiały, że cześć oddawana Eucharystii słabła. Przez pierwsze tysiąc lat chrześcijaństwa Najświętszy Sakrament nie był przedmiotem kultu poza liturgią. Był przechowywany w kościołach, ale służył do udzielania go chorym w okresach między celebracjami.

Bezpośrednią przyczyną ustanowienia uroczystości były widzenia Julianny z Cornillon (1193–1258), przeoryszy klasztoru augustianek w Mont Cornillon w pobliżu Liège, która odznaczała się wyraźną nabożnością do Najświętszego Sakramentu. Począwszy od 1208 roku Julianna z Cornillon miała przeżywać cyklicznie powtarzające się widzenia świetlistej tarczy podobnej do tarczy księżyca, której lśnienie było zaburzane przez ciemną plamę. Juliana miała interpretować owe widzenia jako obraz Kościoła, który miał być przysłaniany przez plamę rozumianą przez nią jako brak wśród kościelnych świąt uroczystości poświęconej wyłącznie Najświętszemu Sakramentowi. 11 sierpnia 1264, w ostatnim roku pontyfikatu papież Urban IV ogłosił bullę „Transiturus de hoc Mundo”, którą wprowadzał w całym Kościele „festum Corporis Christi” (święto Ciała Chrystusa). Kilkunastu następców Urbana IV nie wprowadzało w życie jego postanowień w odniesieniu do święta. Nie było ono obchodzone w Rzymie, a prawdopodobnie zaniedbywane w samym Liège. Napomnienie o tym, by je obchodzono znalazło się w dekrecie synodalnym z 1288 roku. O bulli Urbana IV przypomniał na soborze w Vienne Klemens V. Ostatecznie bullę napisaną przez Urbana IV ogłosił w 1317 roku w zbiorze „Clementinae” papież Jan XXII. Rok 1317 można traktować jako datę wprowadzenia święta w całym Kościele.

Papież Urban VI zaliczył święto do świąt głównych, a Bonifacy IX nakazał w 1391, by wprowadzić święto wszędzie tam, gdzie jeszcze nie było do tego czasu obchodzone. Do upowszechnienia święta oraz praktykowanej w jego ramach procesji przyczynił się sobór w Konstancji (1414–1418), podczas którego, w uroczystej procesji, wzięli udział zgromadzeni kardynałowie, biskupi, teologowie z Paryża, Kolonii, Wiednia i Erfurtu oraz król z dworem.

2. Tendencje internalizacyjne (uwewnętrznienie)

- pobożność świeckich

Modlitewnik niderlandzki (ok. 1440 roku):

Biblia królowej Zofii (1453-1455): najstarsze polskie tłumaczenie Starego Testamentu. Przekład został wykonany w dwóch tomach na zlecenie żony Władysława Jagiełły królowej Zofii Holszańskiej:

Śpiewnik Anny z Kolonii, ok. 1500 roku

Modlitewnik królowej Bony Sforza (1527/28)

- „devotio moderna”: uzdrowienie życia wyraża się w człowieku (głównie w Holandii od 1420 roku)

Początki devotio moderna wiążą się z postacią Geerta Groote'a (1340–1384) z Deventer, z którego działalności wywodził się pierwotnie niemonastyczny ruch Braci Wspólnego Życia. Później wyłoniła się kongregacja Windesheim, zreformowana wspólnota kanoników augustianów w tym duchu. Ruch ten był szczególnie rozpowszechniony na obszarach holenderskich i Dolnej Nadrenii-Westfalii w XIV i XV wieku. Czasami jest postrzegany jako poprzednik luteranizmu i kalwinizmu. W tej szkole myślenia wychował się także Erazm z Rotterdamu.

Ponieważ devotio moderna mniej cenił legalnie ukonstytuowany Kościół, zewnętrzne przyjmowanie sakramentów oraz śluby i reguły zakonne niż indywidualną relację z Chrystusem, dominikanie na Soborze w Konstancji (1414–1418) oskarżyli ich o herezję. Jednak Johannes Gerson stanął w jej obronie i zapobiegł procesowi.

Devotio moderna stało się zauważalne mniej więcej w tym samym czasie, gdy humanizm połączył się z chrześcijaństwem, tworząc humanizm chrześcijański. Ten ostatni nawoływał do studiowania podstawowych tekstów chrześcijaństwa w celu nawiązania osobistej relacji z Bogiem. W XVI wieku teksty stały się coraz bardziej dostępne dla szerszych kręgów dzięki rozwojowi prasy drukarskiej.Stowarzyszenie było dobrowolne, bez zobowiązujących ślubów. Członkowie winni byli żyć w ubóstwie i czystości. Zamiast żebrać, mieli pracować w dwóch niekontrolowanych przez cechy lub gildie zawodach: kopisty manuskryptów oraz kucharza. Mogli też zarabiać, ucząc dzieci. Mieli około 100 domów, wśród których przeważały żeńskie.

Najważniejszym dziełem devotio moderna jest „Naśladowanie Chrystusa” (łac. Imitatio Christi) kanonika z Windesheim Thomasa von Kempen (1379/80-1471). Praca jest podzielona na cztery księgi. Kolejność autografów jest I-II-IV-III, w druku zwykle I-II-III-IV. Księga I prowadzi początkujących do życia chrześcijańskiego. Księga II opowiada o pokorze, spokoju, prostocie i chęci cierpienia. Księga IV zawiera rozważania i modlitwy eucharystyczne. Księga III (największa) ukazuje pocieszenie, jakie chrześcijanin otrzymuje dzięki obcowaniu z Chrystusem.

Praca ma być podręcznikiem uczniostwa chrześcijańskiego, który pomoże duszy chrześcijańskiej na drodze do uświęcenia i komunii z Bogiem. Poszczególne zdania są stwierdzeniami, a nie argumentami, wypływającymi z doświadczenia chrześcijańskiego. Jest przeznaczony dla mnichów, mniszek, ascetów itp. Główną ideą wszystkich refleksji jest rada poświęcenia.

Życie Jezusa Chrystusa jest przedstawiane jako najwyższe możliwe studium dla chrześcijan, ponieważ jego nauczanie znacznie przewyższa naukę wszystkich świętych. Książka zawiera rady dotyczące czytania Biblii, posłuszeństwa przełożonym duchowym i pokory, przestrogi przed pokusami i tym, jak się im oprzeć, refleksje na temat śmierci i Sądu Ostatecznego, rozważania na temat oddania Chrystusowi i zachęty do ucieczki przed marnościami świata. Chrystus jest czymś więcej niż wszelka mądrość.

„Imitatio Christi” jest jednym z najbardziej rozpowszechnionych i znanych chrześcijańskich dzieł religijnych na całym świecie, zostało przetłumaczone na 90 językόw. Książka jest atrakcyjna dla większości chrześcijan, ponieważ kładzie duży nacisk na Jezusa Chrystusa i bezpośrednią więź z Bogiem. Choć reformatorzy zwalczali poszczególne stanowiska teologiczne, jakie przyjmowało dzieło – takie jak zasługa dobrych uczynków, przeistoczenie, kult świętych i czyściec – to jednak wywarło to głęboki wpływ na protestantyzm (m.in. na Gerharda Tersteegena).

- literatura duchowa i kazania

A) 14 górnoniemieckich i 4 dolnoniemieckich przekładów Biblii przed 1522 rokiem (nowe tłumaczenia Biblii ukazywały się co 3–3,5 roku, ale we fragmentach)

B) brak tłumaczeń z języków oryginalnych, podstawą była Wulgata

C) dosłowne tłumaczenia z łaciny (trudne do odczytania)

D) w XIV wieku istotną rolę odgrywają kazania (budowa kościołów halowych):

1446 – funkcja kaznodziei w Tybindze

Kaznodzieje byli odpowiedzialni za kazania i wraz z księdzem za mszę, byli wykształceni humanistycznie.

Ambona w kościele miejskim w Herrenberg z 1502 roku

Tzw. złota ambona (Goldene Kanzel) w Stiftskirche w Stuttgarcie z 1502 roku

- Jan Tauler (1300-1361): niemiecki teolog, mistyk i kaznodzieja pracujący głównie w Strasburgu, Bazylei i Kolonii. Był dominikaninem i w swoim zakonie należał do ruchu neoplatońskiego.

A) Nauka o duszy:

Taulerowi zależy na otwarciu dla swoich słuchaczy drogi do zjednoczenia z Bogiem. Pisze wyłącznie po niemiecku, opisuje to doświadczenie, zwane unio mystica w łacińskiej terminologii teologicznej, jako „przełom” lub „przejście”. Jest przekonany, że to możliwe dla każdego człowieka. Jego myślenie zawsze kręci się wokół przesłanek i przebiegu tego zdarzenia. Ramę pojęciową tworzy trichotomiczny podział duszy: Tauler uważa, że ​​ludzie są trójdzielni pod względem cech psychicznych i skłonności, „jakby składali się z trzech osób”. Wyróżnia w człowieku trzy „rzeczy” (aspekty): człowieka zewnętrznego, człowieka wewnętrznego i trzeciego, „najwyższego człowieka wewnętrznego”, który stanowi rdzeń osobowości, natomiast dwie pozostałe określa mianem „ludzi niższych” . Zewnętrzny, zmysłowy człowiek „przylega do natury ciałem i krwią”. Kontroluje go zwierzęce, fizyczne pożądanie. Kto podąża za tą skłonnością, „pozostaje w zmysłach ze stworzeniami i w rzeczach stworzonych”. Człowiek wewnętrzny ma „rozum naturalny” i dlatego jest w stanie działać racjonalnie, ale jego myśli nigdy nie dotrą do „samotności Boga”. Tauler nazywa trzecią (najwyższą i najbardziej wewnętrzną) osobę „podstawą” (osoby, ducha lub duszy), a często także „umysłem” (nie we współczesnym znaczeniu tego terminu). Jest to „czysta, niezmieszana substancja duszy” i jako taka jest zdolna do Boga i podobna do Boga (boska). Tauler uczy, że dopiero „podstawa” jest nośnikiem możliwości osiągnięcia jedności z Bogiem, gdyż wydarzenie to przekracza naturalne władze zmysłów i Rozum. Bóg jest zawsze obecny na „ziemi”, choć często w sposób niezauważalny. Ponieważ trzy przypadki duszy mają różną naturę, odczuwają je nierówno. Dochodzi między nimi do konfliktu, gdyż dążą do różnych, czasem sprzecznych celów. Zatem dwie niższe osoby, które Tauler porównuje do osła (osoby zmysłowej) i służącego (osoby racjonalnej), powinny zostać poddane władzy osoby najwyższej.

B) Kazania według ustalonego przez Taulera porządku perykopowego (I i II), ktόry obowiązuje w praktycznie niezmienionej formie do dziś w Kościołach reformatorskich.

Literatura:

1. C. Körting, Wallfahrt/Wallfahrtswesen II. Altes Testament. In: Theologische Realenzyklopädie (TRE), Bd. 35, 2003, 416-418.

2. H. Kühne, Wallfahrt/Wallfahrtswesen V. Kirchengeschichtlich. In: Theologische Realenzyklopädie (TRE), Bd. 35, 2003, 423-430.

3. I. Jehle, Wallfahrt/Wallfahrtsorte III. Christentum 1. Theologische Begründung und kirchengeschichtliche Entwicklung im Katholizismus. In: Religion in Geschichte und Gegenwart (RGG 4), Bd. 8, 2005, 1282-1285.

4. V. Leppin, Die Reformation, 2017.

5. R. Fischer-Wollpert: Leksykon papieży, 1996, 99-100.

6. R. Hołda. Boże Ciało. Święto, ceremonia i performance, Journal of Urban Ethnology, 2013 (11), 61–74, 2013.

7. "Sanctissimi Corpus et Sanguis Christi." Roman Missal, 2011.

8. E. H. Füllenbach, Devotio Moderna (I. Christianity), in: Encyclopedia of the Bible and Its Reception (EBR), Bd. 6 (2013), 716–717.

9. D. Olszewski, Devotio moderna, [w:] Powszechna Encyklopedia Filozofii, t. 2, 2001, 521.

10. M. Enders, Tauler, Johannes. In: Neue Deutsche Biographie (NDB), Bd. 25, 2013, 806-808.

11. V. Leppin, Die fremde Reformation. Luthers mystische Wurzeln, 2016, 22-39.

12. G. Gündert, Stiftskirche zum Heiligen Kreuz, 2023, 54-55.

CIEKAWOSTKA REFORMACYJNA: Johann Konrad Dippel, Frankenstein i pewien związek kompleksowy

Johann Konrad Dippel (1673-1734)

Johann Konrad Dippel zwrócił się w stronę radykalnego pietyzmu w 1697 roku pod wpływem pism Jakoba Böhmego i przy wsparciu Gottfrieda Arnolda, choć pod silnym wpływem jego indywidualizmu i radykalizmu. Pobożną ideę odrodzenia podniósł do punktu samoodkupienia poprzez istotną przemianę w wyniku odrodzenia. Dogmatyczne stwierdzenie Anzelma z Canterbury o zastępczym cierpieniu Chrystusa (zwłaszcza w formie doktryny zadośćuczynienia) stało się celem jego ostrych ataków, podobnie jak pietyzm przyjazny Kościołowi. Nie trzeba dodawać, że jego waleczny, a czasem wulgarny sposób bycia miał także na celu walkę z ortodoksją i filozoficznym determinizmem. Jego myślenie skupiało się na wolności jednostki. Dlatego też odrzucił determinizm Hobbesa i Spinozy. Jego radykalizm uniemożliwił mu nominację na trzecią profesurę teologiczną w Giessen, na którą był proponowany.

Dippel uważał alchemię za poważną naukę, której nie można uprawiać „w tajemnicy” i finansował sobie z niej życie. Oleje zwierzęce otrzymywane w wyniku destylacji kości i/lub mięsa były znane już przed nim. Olejek eteryczny nazwany jego imieniem (olejek zwierzęcy Dippela) stał się znany dzięki twierdzeniu zawartemu w jego rozprawie doktorskiej w Lejdzie (De vitae Animalis morbo et medicina), że znalazł „eliksir vitae”, uniwersalny lek. Stosowano go jako lekarstwo na pasożyty i i w leczeniu epilepsji. Można go było znaleźć w aptekach aż do XIX wieku, ale Diderot poprosił już w „Encyklopedii” o opublikowane dowody na jego skuteczność. Według Georga Ernsta Stahla Dippel brał udział w odkryciu i pierwszej produkcji pigmentu błękit berliński (foto obok) przez Johanna Jacoba Diesbacha około 1706 roku. Diesbach odkrył go przez przypadek, używając produktu odpadowego z laboratorium Dippela – skażonego potażu, którego radykalny pietysta użył do oczyszczenia oleju zwierzęcego. Czasami Dippel sam produkował błękit berliński, pierwszy syntetyczny pigment, który po ucieczce do Holandii był wówczas bardzo popularny jako niebieska farba do malowania.

Powiązania Dippela z zamkiem Frankenstein doprowadziły do ​​teorii, że był on wzorem dla powieści Mary Shelley „Frankenstein”. Hipotezę po raz pierwszy zaproponował Radu Florescu w swojej książce „In Search of Frankenstein” (1977), w której spekuluje, że Mary Shelley odwiedziła zamek podczas swoich podróży po Renie z Percym Shelleyem i mogła poznać lokalne legendy o Dippelu. Lokalny historyk Walter Scheele dodał, że legendy krążące w wioskach wokół zamku zostały przekazane także przez Jacoba Grimma Mary Jane Clairmont, tłumaczce baśni braci Grimm i macosze Mary Shelley. Scheele twierdzi ponadto, że w 1814 roku Mary, jej przyrodnia siostra Claire Clairmont i Percy Bysshe Shelley odwiedzili zamek Frankenstein. Inni historycy, których obszary badawcze obejmują Grimm, Shelley czy zamek Frankenstein, nie widzą żadnych dowodów na te założenia. Nie odnaleziono rzekomego listu Scheele'a od Grimma do Shelley.

Różne książki non-fiction o życiu Mary Shelley wymieniają Dippela jako możliwy punkt wyjścia. Literaturoznawczyni Miranda Seymour zwraca uwagę, że Mary Shelley wkrótce po podróży po okolicy wokół zamku Frankenstein wspomina w swoim dzienniku o „bogach [tworzących zupełnie] nowych ludzi”. Uważa, że ​​to połączenie jest czymś więcej niż przypadkowym. Kilka lat później, w 1840 roku, w swoim raporcie z podróży z 4 lipca z Darmstadt do Heidelbergu Shelley w ogóle nie wspomniała o Frankensteinie.

Zamek Frankenstein

Niezależnie od faktów historycznych, status Dippela jako prototypu Frankensteina trafił do kultury popularnej – podobnie jak równie kontrowersyjna wymienność hrabiego Draculi z historycznym Vladem III. Oprócz spekulatywnych prac Florescu, fuzja Dippela i Frankensteina jest tematem kilku dzieł fikcyjnych:

- powieść fantasy Roberta Antona Wilsona „And the Earth Will Quake” przedstawia Dippela jako twórcę potworów, który nazywa siebie Frankensteinem;

- powieść science fiction „The Frankenstein Murders „autorstwa Kathlyn Bradshaw przedstawia Dippela jako asystenta Viktora Frankensteina;

- czteroczęściowy serial komiksowy „Topps Mary Shelley's Franckenstein” przedstawia Dippela jako jedną z kluczowych inspiracji dla Shelley's Frankenstein;

- komiks Warrena Ellisa „Frankenstein's Womb” stawia hipotezę, że Shelley faktycznie odwiedziła zamek Frankenstein i słyszała o Dippelu przed napisaniem swojej powieści;

- debiutancka powieść Christophera Farnswortha „Bloody Oath: A Nathaniel Cade Novel” (2010) opisuje wampira próbującego powstrzymać nieśmiertelnego Dippela przed utworzeniem armii podobnej do Frankensteina;

- powieść Altmana „Dippel's Oil” przedstawia życzliwego Dippela w czasach współczesnych, zdezorientowanego jego wpływem na mit Frankensteina;

- powieść Larry'ego Correi „Monster Hunter Vendetta” odnosi się do Dippela jako twórcy enigmatycznej postaci, „Agenta Franksa”;

- powieść Kennetha Oppela z 2011 roku „Dark Desire: The True Story of Young Victor Frankenstein” przedstawia jednego z braci bliźniaków Victora Frankensteina, Konrada, nazwanego na cześć alchemika Dippela.

Literatura:

1. A. Kraft, Berliner Blau. Vom frühneuzeitlichen Pigment zum modernen Hightech-Material, 2019, 25–37, 65–68, 83–91, 97–101, 119–121, 127–138, 142–146, 173–176, 178–188.

2. E. E. Aynsley, W. A. Campbell, Johann Konrad Dippel, 1673-1734. In: Medical history, Bd. 6, 1962, 281–286.

3. S. Goldschmidt, Johann Konrad Dippel (1673–1734). Seine radikalpietistische Theologie und ihre Entstehung, 2011.

Elisabeth af Danmark

S. Koninck, Podwójne wesele w Stendal w 1502 roku, ok. 1642

Elisabeth była córką Hansa I króla Danii, Norwegii i Szwecji oraz jego żony królowej Krystyny Saskiej.

Od dzieciństwa Elisabeth pozostawała w bliskich stosunkach ze swoim bratem, przyszłym królem Chrystianem II. Potrafiła czytać i pisać zarówno po duńsku, jak i po niemiecku. Jako 16-latka wyszła za mąż za 18-letniego elektora brandenburskiego Joachima I w Stendal 10 kwietnia 1502 roku, podczas gdy jej matka była oblężona w Pałacu Sztokholmskim. W tym samym czasie co ślub Elisabeth odbył się ślub jej wuja Fryderyka i Anny Brandenburskiej. Jej małżeństwo z elektorem Joachimem dało domowi brandenburskiemu prawo do części księstw holsztyńskich i szlezwickich, ale nigdy nie weszło w życie. W pierwszych latach małżeństwa Elisabeth żyła ze swoim mężem szczęśliwie i urodziła mu pięcioro dzieci. W 1507 roku przyjęła matkę, a w 1515 była obecna na ślubie swojego brata Chrystiana z Izabelą Austriacką.

Około 1523 roku, Elżbieta zwróciła się w tajemnicy ku naukom Marcina Lutra. Zainteresowanie Odnową Kościoła prawdopodobnie zapoczątkował jej osobisty lekarz Matthäus Ratzenberger, przyjaciel wittenberskiego Reformatora. Kiedy jej brat Christian II, wygnany ze swojego skandynawskiego kraju w 1523 roku i będący zagorzałym zwolennikiem nowej nauki, przebywał w Berlinie w poszukiwaniu pomocy, zachęcał swoją siostrę, aby trzymała się nauk luterańskich. W rezultacie Elżbieta pozostała wierna w każdych okolicznościach swoim przekonaniom religijnym i dlatego ostro kontrastowała z mężem, zaciekłym przeciwnikiem Reformacji. Nie przeoczył zmiany nastawienia żony, która obawiała się surowych kar z jego strony.

Kiedy elektor brandenburski był nieobecny na Wielkanoc 1527, Elisabeth potajemnie przyjęła Wieczerzę Pańską w obu postaciach (sub utraque) od kaznodziei wysłanego z Wittenbergi. Poinformowano o tym męża, który teraz poczuł się zobowiązany do natychmiastowej interwencji, aby pozbawić idee reformacyjne tak znaczącego wsparcia w swoim kraju. Zażądał od Elisabeth powrotu do wiary katolickiej i dał jej do namysłu do Wielkanocy 1528 roku. Jednak później powiedział jej, że powinna przyjąć z nim komunię w dniu Wszystkich Świętych 1527 według starego obrządku. Elisabeth odmówiła. Następnie elektor zwrócił się do najwyższego duchowieństwa w kraju o poradę, czy może wykonać egzekucję lub rozwieść się z żoną, jeśli będzie nadal wyznawać „nową wiarę”, lub jakie inne środki powinien podjąć. Prałaci odpowiedzieli, że ma obowiązek przetrzymywać żonę w niewoli do końca życia.

Gdy Elisabeth dowiedziała się o zaleceniu od dostojników religijnych, zdecydowała się za zgodą brata Chrystiana, który był jeszcze w Berlinie, uniknąć wszelkich osobistych niebezpieczeństw poprzez ucieczkę. Na jej prośbę wujek ze strony matki, elektor Jan Stały, zgodził się ją przyjąć. Podczas nieobecności męża, który był wtedy w podróży do Brunszwiku, udało jej się uciec z Berlina wieczorem 24 marca 1528 roku przez bramę zamkową. Przepłynęła łódką Szprewę na drugi brzeg, a stamtąd wozem dostarczonym przez brata pojechała do Torgawy, gdzie dotarła 26 marca.

Elektor Joachim I nalegał, aby Jan Stały natychmiast przekazał mu żonę. Ten zażądał jednak, aby Joachim najpierw wyraził zgodę, aby po powrocie Elisabeth mogła nadal bez przeszkód praktykować swoją nową wiarę i aby dwie służące, które pomogły jej w ucieczce, pozostały bezkarne. Joachim nie zgodził się na te warunki, więc Elisabeth pozostała w Saksonii i mieszkała na przemian w Torgawie, Wittenberdze i Weimarze. Podczas Sejmu Rzeszy w Augsburgu (1530) Joachim I bezskutecznie próbował wymusić na żonie powrót przy wsparciu cesarza Karola V. Po śmierci wuja, elektora Jana w 1532 roku, Elisabeth znalazła się w poważnych tarapatach finansowych i była zmuszona zadłużyć się. Studiowała Biblię i dzieła reformacyjne, a z Lutrem bliżej zapoznała się podczas pobytów na zamku w Wittenberdze w latach 1534 i 1537, kiedy była już w złym stanie zdrowia i przez cztery miesiące znajdowała się pod jego opieką.

Sytuacja ekonomiczna Elisabeth poprawiła się dopiero po śmierci męża w lipcu 1535 roku, po czym jej synowie Joachim II i Johann przyznali jej pokaźną roczną emeryturę. Obaj chcieli, by wróciła do ojczyzny. Elisabeth jednak sprzeciwiała się spełnieniu tego życzenia, dopóki jej starszy syn nie przeprowadził reformy kościelnej w Marchii Brandenburskiej w sposób, jakiego pragnęła. W każdym razie nie zgadzała się z przepisami kościelnymi ustanowionymi przez Joachima II. Ze swoim młodszym synem Johannem znajdowała jednak więcej płaszczyzn porozumień w temacie religii. Od 1536 roku mieszkała przez dziewięć lat w zamku Lichtenburg niedaleko Prettin, który elektor Johann Friedrich wyznaczył jej na rezydencję. Prowadziła tam niewielkie gospodarstwo rolne, na które mogła sobie pozwolić dzięki darowiznom finansowym swoich synów.

W 1539 roku Joachim II wprowadził nowy porządek kościelny w Marchii Brandenburskiej po konsultacjach z Filipem Melanchtonem. Przyjęło to reformacyjną praktykę małżeństwa kapłańskiego i kielicha dla świeckich podczas Wieczerzy Pańskiej oraz naukę o usprawiedliwieniu zgodnie z teologią Marcina Lutra. Poza tym starał się podtrzymywać tradycje katolickie, aby móc pozostać rozmówcą obu stron w negocjacjach w cesarzem Karolem V. Ponadto Joachim II wziął udział w nabożeństwie celebrującym Wieczerzę Pańską w obu formach (sub utraque) 1 listopada 1539, prawdopodobnie w kościele Nikolaikirche w Spandau. Jednak wydarzenie to zostało zapisane we współczesnych źródłach bardzo niejasno, tak że dokładnego przebiegu wydarzeń nie da się do dziś jednoznacznie zrekonstruować. Prawdopodobnie 2 listopada w berlińskim Nikolaikirche odbyło się kolejne protestanckie nabożeństwo.

Dopiero latem 1545 roku Johannowi udało się nakłonić matkę do powrotu do Marchii Brandenburskiej, po tym jak otrzymała liczne zapewnienia o sprowadzeniu dla niej luterańskiego duchowieństwa i bezproblemowym praktykowaniu nabożeństw. Elisabeth mieszkała przez dziesięć lat w swojej rezydencji, w zamku Spandau, i choć często chorowała, brała żywy udział w ruchu kościelnym. Kiedy czuła się bliska śmierci, poprosiła swojego syna Joachima II, aby mimo złego stanu zdrowia zabrał ją do Berlina. Jej życzenie spełniło się 1 czerwca 1555 roku, a dziesięć dni później zmarła w zamku elektorskim w wieku 69 lat. Miejsce wiecznego spoczynku znalazła w Katedrze Berlińskiej.

Jej cόrka Elisabeth poślubiła 7 lipca 1525 w Szczecinie z księcia Ericha Braunschweig-Lüneburg i była znana jako „księżna Reformacji” („Reformationsfürstin”).​

Literatura:

1. M. Leibetseder, Kurfürst und Konfession. Der Gottesdienst vom 1. November 1539 als Teil kurfürstlicher Positionierungen im religiösen Feld des 16. Jahrhunderts. In: Frank Göse (Hrsg.): Reformation in Brandenburg. Verlauf, Akteure, Deutungen, 2017, 91–112.

2. A. Laminski, Die offizielle Einführung der Reformation in Brandenburg begann am 1. November 1539 zu Berlin-Kölln. In: Herbergen der Christenheit. 19 (1995), 107–109.

3. K. Themel, Was geschah am 1. und 2. November 1539 in Berlin und Spandau? In: Jahrbuch für Berlin-Brandenburgische Kirchengeschichte, 40 (1965), 86–123.

4. Fr. W. Bautz, Elisabeth, Kurfürstin v. Brandenburg (1485-1555). In: Biographisch-Bibliographisches Kirchenlexikon (BBKL), Bd. 1,1975, 1493–1494.

5. DANSK DBL

6. DANSK DKL