Wolne miasta jako „gniazda” Reformacji

Herby wybranych miast cesarskich, 1605

Od XV wieku te w dużej mierze autonomiczne miasta Świętego Cesarstwa Rzymskiego, które były reprezentowane w Radzie Miast Sejmu Rzeszy, nazywano wolnymi miastami (Freie Städte) i/lub miastami cesarskimi (Reichsstädte). Rzeczywiste miasta cesarskie nie były podporządkowane żadnemu księciu cesarskiemu, ale bezpośrednio cesarzowi, a zatem były bezpośrednio podporządkowane Cesarstwu. Dla kontrastu, Wolne Miasta nadal miały biskupa jako swojego nominalnego władcę, ale posiadały prawa i przywileje samorządowe, które faktycznie stawiały je na równi z miastami cesarskimi. Dlatego z biegiem czasu powstała błędna, popularna nazwa zbiorcza „wolne miasto cesarskie”, choć tylko nieliczne miasta były jednocześnie miastem wolnym i miastem cesarskim.

Do wolnych miast zaliczały się miasta biskupie Bazylea, Strasburg, Spira, Wormacja, Moguncja, Kolonia i Ratyzbona. Uzyskały swój status dzięki przywilejom cesarskim lub biskupim podobnym do przywilejów miast cesarskich. Różnice polegały na przykład na tym, że nie musieli służyć cesarzowi poza wyprawami krzyżowymi i nie musieli płacić mu podatków.

Miasta na podzamczu cesarskim, takie jak Augsburg, stanowiły etap pośredni, w których formalnie panem miasta był biskup. Pierwotnie jednak biskupom, jako duchownym, nie wolno było osobiście wykonywać niektórych świeckich uprawnień władzy, takich jak jurysdykcja. Biskupi byli zatem zmuszeni powierzyć te czynności komornikom. Kiedy część tych posiadłości przeszła w ręce cesarza i tym samym stała się własnością cesarską, prawa biskupa do sprawowania władzy zostały zagrożone, bowiem komornik, którego prawa formalnie wywodziły się od biskupa, był teraz jednocześnie jego panem feudalnym.

Miasta cesarskie znajdowały się na terenach cesarskich lub królewskich i dlatego współcześnie nazywano je miastami królewskimi. Od początku ich panem był wyłącznie rzymsko-niemiecki król lub cesarz. Pierwotnie odróżniano je od wolnych miast, które początkowo miały biskupa jako pana miejskiego, ale których rządy udało im się obalić w XIII i XIV wieku. W odróżnieniu od miast cesarskich, miasta wolne nie były zobowiązane do płacenia podatków cesarzowi i nie podlegały żadnemu obowiązkowi pójścia za nim. Należały do ​​nich Lubeka, Utrecht, Kolonia, Augsburg, Moguncja (do 1462 roku), Wormacja, Spira, Strasburg, Bazylea i Ratyzbona. W niektórych przypadkach jednak biskup pozostawał formalnie głową miasta.

Duże miasta, takie jak Augsburg, Frankfurt nad Menem, Norymberga, Schwäbisch Hall, Rothenburg i Ulm, były w stanie rozszerzyć swoje terytorium daleko poza granice miasta. Największa ekspansja terytorialna miała miejsce w miastach cesarskich w południowo-zachodnich Niemczech, gdzie nie było dużych księstw. Największą ekspansją terytorialną wszystkich niemieckich miast cesarskich było cesarskie miasto Norymberga o powierzchni około 1200 km², największym ze wszystkich miast-państw było miasto -republika Berno o powierzchni około 9500 km².

Z biegiem czasu król oddał w zastaw sąsiednim władcom szereg miast cesarskich, jak na przykład miasto Nijmegen w 1247 roku hrabiom Gelder, miasto Duisburg w 1290 roku hrabiom Kleve i miasto Eger królom Czech. Ponieważ monarchia zwykle nie była w stanie zgromadzić wystarczających środków finansowych na spłatę zobowiązań, mogło to oznaczać koniec imperialnej bezpośredniości dla dotkniętych miast. Należy tu dokonać rozróżnienia, czy status miasta cesarskiego został zachowany, czy też przejął go zastawnik (mediatyzacja), co doprowadziło do utraty imperialnej bezpośredniości. W odniesieniu do przyrzeczeń cesarskich należy zauważyć, że począwszy od Karola V, który w swej kapitulacji wyborczej z dnia 3 lipca 1519 wyraźnie potwierdził wszelkie regalia, przywileje i przyrzeczenia na rzecz książąt cesarskich, wszyscy kolejni cesarze Świętego Cesarstwa Rzymskiego zapewniali cesarskich książąt w swoich kapitulacjach wyborczych, że... zachowają posiadanie przywilejów.

90% wolnych miast XVI stulecia znajdowało się w Południowych Niemczech i to w nich wprowadzano idee reformacyjne bez prawnych utrudnień, niezależnie od cesarza Karola V. Obszary wiejskie wokόł często pozostawały katolickie. Dickens i Moeller opisują Reformację jako „fenomen miejski” („urban event”), bo to w (wolnych/cesarskich) miastach wprowadzano sukcesywnie nauki reformacyjne niezależnie od polityki kościelnej cesarza. 

Niektόre z wolnych miast nie przyjęły idei reformacyjnych, np. Schwäbisch Gmünd, w ktόrym ewangelicy nie mogli mieszkać, a przyjezdni zwolennicy Odnowy Kościoła musieli opuścić miasto przed godziną 19.00.

Miasta wolne i cesarskie w obrębie Świętego Cesarstwa Rzymskiego w 1648 roku

Literatura:

1. V. Leppin, Die Reformation, 2017.

2. J. Schneider, Die Reichsstädte. In: M. Puhle, C.-P. Hasse (Hrsg.), Heiliges Römisches Reich Deutscher Nation 962 bis 1806. Von Otto dem Großen bis zum Ausgang des Mittelalters. Essays. 29. Ausstellung des Europarates in Magdeburg und Berlin und Landesausstellung Sachsen-Anhalt, 2006, 410-423.

3. H. Neuhaus, Das Reich in der Frühen Neuzeit (= Enzyklopädie deutscher Geschichte. Bd. 42), 2003, 34f.
AA.VV., Storia della Svizzera, Armando Dadò Editore, Locarno 2001.

5. U. Hafner, Republik im Konflikt. Schwäbische Reichsstädte und bürgerliche Politik in der frühen Neuzeit, 2001.

6. B. Moeller, Stadt und Kirche im 16. Jahrhundert. (Schriften des Vereins für Reformationsgeschichte Bd. 190), Zeitschrift für Historische Forschung, Vol. 10, 1983 (4), 498.