O wymazanej przez historię Kościoła Zachodniego Apostołce

Andronik, Atanazjusz i Junia

Pytanie o rolę kobiet w chrześcijaństwie nie traci na swej aktualności i do dziś budzi wiele emocji w kontekście ich posługi kapłańskiej. Protestantyzm powinien mieć w tej kwestii teoretycznie łatwiej, gdyż uznaje się, że jedną z form chrześcijańskiej wolności w wierze jest powszechne kapłaństwo wiernych. Tym niemniej postulaty o ordynacji kobiet wciąż dzielą środowiska wierzących. Przyjrzyjmy się tej sytuacji w Kościele Ewangelicko-Augsburskim w Polsce. Głównym argumentem przeciwko ordynacji kobiet wśród konserwatywnych luteran jest fakt, że ordynowanie kobiety jest ich zdaniem zjawiskiem niebiblijnym. Spróbujmy dowieść lub wykluczyć prawdziwość takiego stanowiska na przykładzie wymazanej przez historię Kościoła Zachodniego Apostołki. Jej postać wspomniana jest tylko w jednym miejscu w Biblii, jednak budzi spór z powodu dyskusji o roli kobiet we wczesnym chrześcijaństwie. W 16. rozdziale Listu Apostoła Pawła do Rzymian (Rz 16,7) czytamy:

"Pozdrówcie Andronika i Juniasa, moich rodaków i współtowarzyszy więzienia, którzy się wyróżniają między apostołami a którzy przede mną przystali do Chrystusa." (Biblia Tysiąclecia)

"Pozdrówcie Andronika i Junię, moich krewnych i współwięźniów, którzy należą do grona wybitnych apostołów, którzy jeszcze przede mną należeli do Chrystusa." (Biblia poznańska)

A w oryginale (Novum Testamentum Graece, NA 28):

"ἀσπάσασθε Ἀνδρόνικον καὶ Ἰουνίαν τοὺς συγγενεῖς μου καὶ συναιχμαλώτους μου, οἵτινές εἰσιν ἐπίσημοι ἐν τοῖς ἀποστόλοις, οἳ καὶ πρὸ ἐμοῦ γέγοναν ἐν Χριστῷ."

Pierwszą opcję wybrali tłumacze m.in. Biblii brzeskiej i Biblii gdańskiej. Zwolennikiem drugiej wersji był św. Hieronim, tłumacz Wulgaty, a w ślad za nim poszli tłumacze Biblii warszawskiej, Biblii Jakuba Wujka a także Przekładu Seweryna Kowalskiego.

Pewne jest, że starogreckie tłumaczenia Biblii do IX wieku miały na myśli kobietę. O towarzyszu Andronika jako mężczyźnie wspomina po raz pierwszy Idzi Rzymianin, augustianin żyjący w XIII i XIV wieku. Ten pogląd rozpowszechnił się później wśród innych teologów - popierał go między innymi Doktor Marcin Luter, który przetłumaczył imię jako Junias i w ostatniej dokonanej przez siebie rewizji Biblii dodał przedimka "den" determinujący rzeczownik w bierniku: "den Junian" (Juniasa). Rewizja Biblii Lutra z 1912 roku podaje "den Junias", a wersja z 1984 roku - imię bez przedimka "Junias". Jednak u dołu strony widnieje informacja, że do XIII wieku było to imię kobiety.  Przywrócenia Apostołki na karty historii Kościoła Zachodniego dokonała katolicka teolożka ze Stanów Zjednoczonych Bernadette Joan Brooten w 1982 roku.

Rozpatrzmy tę kwestię na gruncie najstarszego zachowanego przekładu Nowego Testamentu napisanego w języku greckim. Wers Rz 16, 7 brzmi: " ἀσπάσασθε Ἀνδρόνικον καὶ Ἰουνίαν τοὺς συγγενεῖς μου καὶ συναιχμαλώτους μου, οἵτινές εἰσιν ἐπίσημοι ἐν τοῖς ἀποστόλοις, οἳ καὶ πρὸ ἐμοῦ γέγοναν ἐν Χριστῷ." Przyjrzyjmy się obecnej w nim formie imienia " Ἰουνίαν" z punktu widzenia gramatyki greki klasycznej. Po pierwsze, męskie imię Junias nie istniało w antyku. Po drugie, faktem jest, że imię Ἰουνίαν Iounían odmienia się podobnie jak rzeczowniki tzw. a-deklinacji, które w dopełniaczu przyjmują końcówkę:

a) -ίου: dla rodzaju męskiego;

b) -ίας: dla rodzaju żeńskiego.

Idzi Rzymski przetłumaczył Ἰουνίας, nadając jej błędnie formę czwartego przypadku gramatycznego (biernika), z którym łączy się łacińskie "pozdrawiać" w dziele "Opera Exegetica, Opuscula I" - i tak powstał: Junias.

Obecna w tekście źródłowym forma Ἰουνίαν odpowiada jednak imieniu w czwartym przypadku gramatycznym.

Zdaniem niektórych (Burrer/Wallace 2002, 76) różnica w rozumieniu tego imienia polega na odmiennej interpretacji akcentu: Ἰουνίαν dla formy żeńskiej i Ἰουνιᾶν (z tzw. cyrkumfleksem) dla formy męskiej. W żadnym starogreckim manuskrypcie nie wiednieje jednak podana jako druga forma imienia w bierniku. Z prostego powodu. To nie akcent determinuje rodzaj tego rzeczownika (mienia), jako że do rzeczowników tzw. a-deklinacji z sylabą wymawianą w tonie wznosząco-opadającym należą te, które pierwotnie uległy kontrakcji: Ἀθηνᾶ (Atena), Δημᾶς (Demas) itd.

Forma czasownika "ἀσπάσασθε" w cytowanym wersie biblijnym występuje w czasie aoryst (tryb rozkazujący) w stronie medialnej (nieobecna w j. polskim) dla drugiej osoby liczby mnogiej, co podkreśla, iż podmiot że podmiot bierze w czynności żywy, fizyczny udział, działa dla własnej korzyści lub wykorzystuje własne zasoby lub zdolności, lub że podmioty działają na sobie wzajemnie.

Rόwnież Ojcowie Kościoła traktowali te imię jako żeńskie. Do najważniejszych przedstawicieli tej koncepcji należy zaliczyć Orygenesa z Aleksandrii (185-253/54), Jana Chryzostoma (344/54-407), Hieronima (340/50-419/20), Teodoreta z Cyru (386/93-456/63), Jana z Damaszku (675-749) i Piotra Abelarda (1079-1142). We wszystkich wydaniach tekstów krytycznych Nowego Testamentu Erazma z Rotterdamu od 1516 roku do 12. wydania Novum Testamentum Graece (1923) również zaakcentowano biernik w Rz 16,7, który wymaga imienia żeńskiego. Jedynie Idzi Rzymski (1245-1316), uczeń Tomasza z Akwinu, postulował męskie pochodzenie tego imienia. Nie patrząc na wcześniejsze komentarze biblijne, Idzi zasugerował się odniesieniem do mężczyzn w wersie 7: „moich rodaków i współtowarzyszy więzienia”. Wprawdzie zauważył możliwość istnienia dwόch łacińskich form w bierniku: Juniam (żeńska) i Juliam (męska), ale opowiedział się za tą drugą. Komentarz Jacquesa Lefévre d´Etaples zwanego Faberem Stapulensisem z 1512 roku do Listu do Rzymian podaje biernik Juniam jako formę od męskiego imienia Junias. To dzieło wspomniał Doktor Marcin Luter podczas wykładu na temat Listu do Rzymian z 1515/16 roku (WA 56,150). Interpretacja Juniasa dokonana przez wittenberskiego Reformatora zakorzeniła się na wieki z uwagi na wielki autorytet Lutra, jednak współczesny mu reformator szwajcarski Heinrich Bullinger, następca Huldrycha Zwingliego, nawiązuje w swym komentarzu do Listu do Rzymian do imienia żeńskiego:

„Die Gemeinde der Römer, die aus Juden und Nichtjuden be stand, war im Glauben an Christus bestens unterrichtet, ihre Lehrer waren Andronicus, Iunia und Narcissus gewesen…“ (Gmina rzymska, złożona z Żydów i pogan, była dobrze wykształcona w wierze Chrystusowej, a jej nauczycielami byli Andronik, Junia i Narcyz…)

W 1698 roku holenderski teolog Jan Drusius przypomniał w dziele „Critici Sacri” (tom 7, 930), że Junia jest żeńską formą imienia Junius, tak jak Prisca od Priscusa, czy Julia od Juliusa (Juliusza). Christian Wilhelm Bose powątpiewa w swojej dysertacji „Andronicum et Juniam” z 1742 roku, że Junia może być skrόconą formą imienia Junias. W swoim Komentarzu do Listu do Rzymian z 1916 roku M.-J. Lagrange odrzuca możliwość istnienia męskiej formy Junias.

Tym niełatwym wywodem gramatycznym udowodniono, że pierwotnie chodziło o kobietę oraz źródło pomyłki. I tak najnowsza rewizja Biblii Lutra, która ukazała się z okazji Jubileuszu 500-lecia Reformacji, podaje poprawną - żeńską wersję imienia: " Grüßt den Andronikus und die Junia...", czyli: "Pozdrówcie Andronika i Junię..."

W prawosławiu Junia jest zaliczana w poczet „siedemdziesięciu apostołów”, co czyni ją drugą kobietą noszącą tytuł apostoła – obok Marii Magdaleny, zwanej w prawosławiu „apostołką apostołów”.

Literatura.

1. Y.-J. Lin, Junia: An Apostle before Paul, Journal of Biblical Literature, 2020 (1), 191-209.

2. B. Brooten, „Junia…herrvorragend unter den Aposteln“ (Röm 16,7). In: E. Moltmann-Wendel (Hrsg.), Frauenbefreiung, Biblische und theologische Argumente, 1986, 148-152.

3. L. Belleville, Ἰουνιαν... ἐπίσημοι ἐν τοῖς ἀποστόλοις. A Re-examination of Romans 16.7 in Light of Primary Source Materials, NTS 51, 2005, 231-249.

4. H. Bullinger, Komentare zu den neutestamentlichen Briefen. Röm- 1Kor – 2Kor. In: L. Beschera (Hg.), Heinrich Bullinger Werke, Bd. 6, 2012.

5. A. Godfrejów-Tarnogórska, Junia czy Junias – kobieta apostołem?, Zwiastun Ewangelicki, 2007 (11), 7–8.

6. B. Eckhard, J. Schnabel, Der Brief des Paulus an die Römer, Kapitel 6-16, 2016, 872.