_03(js).jpg) |
| Symultaniczny kościół św. Piotra w Budziszynie z częścią katolicką i ewangelicką |
Niezwykle ważną zasługą Reformacji jest przypomnienie istoty chrześcijaństwa, które w odnowionym Kościele uosabia to, co niezmienne - Biblia. Tradycja ludzka podlega weryfikacji i przeobrażeniu na skutek takich czy innych decyzji politycznych, co deformuje, wypacza naukę Chrystusa. Malowanie scen ze Starego i Nowego Testamentu na ścianach świątyń stało się niewystarczającym przekazem. Niemieccy i szwajcarscy teolodzy powołali do życia szereg szkół, by każdy chrześcijanin niezależnie od płci i pochodzenia mógł we własnym zakresie czytać Słowo Boże.
Pierwszą próbą zmierzenia się Kościoła papieskiego z zarzutami obozu Reformacji był sobór w Trydencie. Do 11 marca 1547 roku uczestniczący w nim biskupi uchwalili najważniejsze założenia doktrynalne Kościoła rzymskokatolickiego: dekret o uznaniu niespisanych tradycji za równorzędne z Biblią źródło wiary oraz dekret o usprawiedliwieniu. Sobór trydencki zajął się odpowiedziami na podstawowe pytania: co znaczy katolicki? Czym jest chrześcijaństwo tradycji rzymskiej? Ustalono swego rodzaju powszechne kompendium wiedzy na temat grzechu pierworodnego, znaczenia sakramentów, o przyjęciu wydania Biblii zwanej Wulgatą oraz o sposobie interpretacji Pisma świętego. Niesłychanie ciekawymi były też inne postanowienia: o nauczaniu i głoszeniu - wprowadzał obowiązek nauczania Pisma świętego i głoszenia Słowa Bożego przez biskupów, o reformie - dotyczący kumulowania beneficjów przez kler. Do 4 grudnia 1563 roku potwierdzono obecność Chrystusa w Eucharystii przez przeistoczenie (transsubstancjacja) na Mszy św. jako ofierze człowieka na chwałę Boga, potępiono indywidualne interpretowanie Pisma Świętego, wprowadzono księgi metrykalne (rejestrowano śluby, chrzty, pogrzeby), zakazano nepotyzm – obsadzanie stanowisk kościelnych przez krewnych kleru, nakazano tworzyć seminaria duchowne, rozpoczęto wizytacje biskupów w diecezjach. Jednocześnie potępiono nauki doktora Lutra. W 1542 roku papież Paweł III zreorganizował inkwizycję. Powołał także Kongregację Kardynalską Świętej Rzymskiej i Powszechnej Inkwizycji, tzw. Święte Oficjum (Sacrum Officium), które miało nadzorować działalność sądów inkwizycyjnych w walce z reformacją. W 1559 został ogłoszony "Indeks ksiąg zakazanych". Spowiednicy mieli obowiązek dowiadywać się, kto je czyta i rozpowszechnia – chodziło szczególnie o publikacje luterańskie. Od zakazu nikt nie był zwolniony, pod groźbą ekskomuniki obowiązywał on urzędników kościelnych, biskupów, arcybiskupów, kardynałów, patriarchów, a także panujących i cesarzy. W indeksie umieszczane były publikacje uznane za niezgodne z doktryną katolicką, wśród nich znalazły się też dzieła naukowe i filozoficzne, m.in. Galileusza, Kanta, Keplera, Kopernika, Monteskiusza czy Woltera. Ostatnie wydanie Indeksu, opublikowane w 1948 roku, zawierało 4126 dzieł.
Pod wpływem ruchu reformacyjnego Kościół rzymskokatolicki otwierał się (z różną intensywnością) na zdobycze nauki. Papież Grzegorz XIII powołał specjalną grupę i zlecił jej opracowanie kalendarza gregoriańskiego, który jest używany do czasów współczesnych. W skład tej komisji wchodzili: jezuita Christoph Clavius i kardynał Guglielmo Sirleto. Komisja rozpatrywała projekt kalendarza, autorstwa lekarza, Luigiego Lilio. Nowy kalendarz zastąpił kalendarz juliański od 15 października 1582. Grzegorz XIII wydał 13 lutego bullę, w której nakazał opuścić 10 dni (po 4 października nastąpił od razu 15 października), a w przyszłości nie traktować lat 1700, 1800, 1900, 2100 itd. jako przystępnych.
Działalność odnowionej inkwizycji papieskiej w XVI wieku koncentrowała się na zwalczaniu wpływów reformacji we Włoszech. Kiedy pod koniec tego stulecia wpływy te zostały ostatecznie wyeliminowane, inkwizytorzy włoscy, podobnie jak hiszpańscy, zwrócili swą uwagę w kierunku pilnowania ortodoksji i moralności zwykłych ludzi. W XVII wieku najwięcej procesów dotyczyło praktyk magicznych i czarów, jednak inkwizycja rzymska przyjęła sceptyczną postawę wobec czarów, czemu dała wyraz w Instrukcjach opracowanych ok. 1600 roku (wydanych drukiem w 1657). Ponadto inkwizytorzy zajmowali się różnego rodzaju oszustami religijnymi (fałszywi księża, handlarze fałszywymi relikwiami, fałszerze bulli papieskich itp.), których niekiedy traktowano bardzo surowo. Od czasu do czasu zdarzały się też procesy przeciwko żydowskim konwertytom podejrzanym o kryptojudaizm (np. w Ankonie w 1556) oraz przeciwko Europejczykom, którzy dostawszy się do niewoli tureckiej przyjęli islam. Do najsłynniejszych procesów rzymskiej inkwizycji należą procesy Giordano Bruno, spalonego w 1600 za głoszenie heretyckich tez filozoficznych, oraz Galileusza, skazanego w 1633 na areszt domowy za głoszenie teorii heliocentrycznej wbrew warunkom narzuconym uprzednio przez władze kościelne. W krajach na północ od Alp i Pirenejów (Polska, Czechy, Węgry, Francja, Niemcy i Niderlandy) działalność inkwizycji zanikała stopniowo i nie sposób wskazać jakichś konkretnych dat jej zniesienia. Zanik działalności częściowo był wynikiem zwycięstwa Reformacji, natomiast w krajach, które pozostały katolickie, z reguły poprzedzało je faktyczne pozbawienie trybunałów inkwizycyjnych ich kompetencji lub możliwości skutecznego działania. Było to konsekwencją tworzenia się państw narodowych lub ustrojów absolutystycznych, które nie zamierzały tolerować istnienia niezależnej instytucji sądowej o tak szerokich uprawnieniach jak inkwizycja. Inkwizycję hiszpańską po raz pierwszy zniósł Józef Bonaparte 4 grudnia 1808 po zajęciu Madrytu przez wojska napoleońskie. Dekret ten wszedł jednak w życie tylko na terenach okupowanych przez Francuzów. 26 stycznia 1813 opozycyjne wobec Francuzów kortezy w Kadyksie również uchwaliły zniesienie inkwizycji, uznając dalsze jej funkcjonowanie za niezgodne z dopiero co uchwaloną konstytucją. Z krokiem tym nie pogodziła się jednak konserwatywna część społeczeństwa i już 21 lipca 1814 król Ferdynand VII Burbon przywrócił inkwizycję. Ostateczne jej zniesienie nastąpiło 9 marca 1820 w wyniku liberalnej rewolucji. Pomimo stłumienia tej rewolucji trzy lata później i powrotu konserwatystów do władzy, pod naciskiem Francji nie doszło do ponownego wskrzeszenia tej instytucji, choć sporadycznie procesy o herezję były wytaczane przed sądami biskupimi. W wyniku jednego z takich procesów w 1826 w Walencji doszło do powieszenia Cayetano Ripolla oskarżonego o deizm. Była to ostatnia egzekucja za herezję na terenie Europy. Dekret królewski z 15 lipca 1834, potwierdzając zniesienie inkwizycji, zarządził konfiskatę całego pozostałego po niej majątku na rzecz państwa. W 1908 roku papież Pius X przekształcił Kongregację Rzymskiej i Powszechnej Inkwizycji w Kongregację Świętego Oficjum, tę zaś w 1965 roku Paweł VI przekształcił w Kongregację Nauki Wiary.
Ogromną szansą na zdecydowaną poprawę wzajemnych stosunków między katolicyzmem a protestantyzmem okazał się Sobór Watykański II (1962-65). Zapoczątkował on odnowę Kościoła poprzez otwarcie go na dialog ekumeniczny z innymi wyznaniami. 5 grudnia 1965 zostały odwołane ekskomuniki, którymi w 1054 roku obłożyli się nawzajem dostojnicy Kościoła rzymskiego i Kościoła konstantynopolitańskiego. Dokumenty soborowe po raz pierwszy w historii Kościoła spisane zostały bez użycia formuły „anathema sit" („niech będzie wyklęty”). Zmiany te oceniono jako koniec epoki kontrreformacji – zerwanie z mentalnością oblężonej twierdzy. Wprowadzone na soborze zmiany liturgiczne obejmowały odprawianie jej w językach narodowych a nie w łacinie, co pomogło wiernym lepiej zrozumieć przebieg Eucharystii, księża celebrowali nabożeństwa twarzą do wiernych. Dużą uwagę przywiązywano do omówienia spraw związanych z udziałem świeckich w Kościele.
Nie do przecenienia we wzajemnych relacjach okazał się pontyfikat papieża Jana Pawła II. Podkreślał on, że politycy krajów w większości katolickich, przy okazji sprawowania władzy powinni pamiętać o prawach człowieka, wolności religijnej i godności ludzkiej. W 1982 roku papież odbył pierwszą w historii pielgrzymkę do Wielkiej Brytanii, gdzie doszło do spotkania z administracyjną głową Kościoła anglikańskiego – królową Elżbietą II. Z punktu widzenia religijnego i ekumenicznego przełomowy był 1986 roku, kiedy to papież modlił się w Asyżu wspólnie z przywódcami wielkich religii o pokój na świecie (27 października). Oprócz tego był pierwszą głową Kościoła katolickiego, który odwiedził synagogę i kościół ewangelicki (Niemcy, Szwecja, Polska) oraz anglikański (katedra w Canterbury). W encyklice „Redemptor hominis" napisał: „Nigdy nie przestanę tego podkreślać i będę popierał każdy wysiłek podejmowany w tym kierunku na wszystkich płaszczyznach, w których spotkamy naszych braci chrześcijan." 11 listopada 1983 czytamy w jego liście z okazji 500-lecia urodzin Marcina Lutra:
"Istotnie, naukowe badania uczonych, tak ewangelickich, jak i katolickich, badania, w których już osiągnięto znaczną zbieżność poglądów, doprowadziły do nakreślenia pełniejszego i bardziej zróżnicowanego obrazu osobowości Lutra oraz skomplikowanego wątku rzeczywistości historycznej, społecznej, politycznej i kościelnej pierwszej połowy XVI wieku. W konsekwencji została przekonująco ukazana głęboka religijność Lutra, którą powodowany stawiał z gorącą namiętnością pytania na temat wiecznego zbawienia. Okazało się też wyraźnie, że zerwania jedności Kościoła nie można sprowadzać ani do niezrozumienia ze strony Pasterzy Kościoła katolickiego, ani też jedynie do braku zrozumienia prawdziwego katolicyzmu ze strony Lutra, nawet jeśli obydwie te okoliczności mogły odegrać pewną rolę. Podjęte rozstrzygnięcia miały głębokie korzenie. W sporze na temat stosunku między wiarą a tradycją wchodziły w grę sprawy najbardziej zasadnicze, odnoszące się do właściwej interpretacji i recepcji wiary chrześcijańskiej, sprawy zawierające w sobie potencjalność podziału Kościoła, nie dającego się wytłumaczyć samymi racjami historycznymi." (12)
Reasumując, wpływ Reformacji na cywilizację europejską jest znaczny, zważywszy że ten nurt religijny jest stosunkowo młody. Zapoczątkowała ona przełomowe zmiany w kulturze, oświacie, polityce i gospodarce. Reformacja stała się przyczyną licznych wojen religijnych z wojną trzydziestoletnią na czele. W ich wyniku w większej części Europy przyjęto zasadę „Cuius regio, eius religio" (czyja władza, tego religia), oznaczającą, że władca decydował o wyznaniu swoich poddanych. W nielicznych krajach (np. Rzeczpospolita Obojga Narodów) reakcją na Reformację był wzrost znaczenia idei tolerancji. Upadek autorytetu Kościoła rzymskokatolickiego spowodowany przez Reformację przyczynił się w późniejszych wiekach do sukcesów takich prądów umysłowych jak racjonalizm, czy oświecenie. Przez 500 lat te dwie drogi chrześcijaństwa walczyły, konkurowały z sobą a jednocześnie przenikały i uzupełniały się wzajemnie, niosąc pomoc potrzebującym. Tak wiele uległo zmianie w obrębie Kościoła rzymskokatolickiego pod wpływem postulatów Reformacji z XVI wieku: języki narodowe w liturgii, wsparcie lokalnych kultur, ekumenizm, czy sprawy ochrony środowiska... Przejęto ustaloną przez Jana Pomariusa w 1589 koncepcję roku liturgicznego jako sumę niedziel i świąt kościelnych (w tym świąt maryjnych, w przeciwieństwie do tradycji reformacyjnej). Wzorem nabożeństw protestanckich jest odprawiana jedna msza główna w Kościele katolickim. W średniowieczu odprawiano ją przy każdym ołtarzu bocznym. W jednej świątyni, w której wystawiono kolekcję relikwii elektora Fryderyka III Mądrego, odprawiono około 9 tysięcy mszy (średnio 25 mszy dziennie) w 1517 roku. Naśladując zbory ewangelickie, w kościołach katolickich pojawiły się ławki - przedtem msza przypominała procesję. We współczesnych świątyniach znajdują się wzorem zborów protestanckich balkony (empory), a wnętrza nie są już tak bogato dekorowane jak wcześniej. Wprowadzono także większość elementów chorału luterańskiego (kobiety w chórach, śpiew z akompaniamentem organów, łatwy tekst w języku narodowym ze znaną powszechnie melodią...). Katolickie śpiewniki w Niemczech zawierają pieśni Marcina Lutra i Paula Gerhardta a ewangelickie - kolędy napisane przez katolickie duchowieństwo (Joseph Mohr, Teresa od Dzieciątka Jezus), czy też utwory teologów Marii i Jerzego Thurmair. Hymn Reformacji „Warownym grodem jest nasz Bóg" można znaleźć w polskim podręczniku szkolnym do muzyki. Coraz częściej akcentuje się w środowiskach katolickich rolę indywidualnej relacji z Bogiem...
31 października 1999 roku podpisano w Augsburgu Wspólną Deklarację w sprawie nauki o usprawiedliwieniu, w której czytamy: „Między luteranami a katolikami istnieje konsensus w podstawowych prawdach dotyczących nauki o usprawiedliwieniu. Na podstawie tego konsensusu Światowa Federacja Luterańska i Kościół Katolicki oświadczają, że potępienia Soboru Trydenckiego nie dotyczą nauki Kościołów Luterańskich przedłożonej w tej Deklaracji. Potępienia luterańskich ksiąg wyznaniowych nie dotyczą nauki Kościoła Rzymskokatolickiego przedłożonej w tej Deklaracji." Komentatorzy Wspólnej Deklaracji wyrażają nadzieję, że jest ona dobrym przygotowaniem do rozmów na tematy o wiele trudniejsze, a mianowicie na luterańsko-katolicki dialog o pokucie i spowiedzi. Trzeba zauważyć, że nie jest prawdą - jak myśli wielu katolików - iż Luter odrzucił prywatną (uszną) spowiedź. Sam spowiadał się do końca życia, a przeciwko krytykom spowiedzi pisał: „Tajnej spowiedzi nie pozwolę sobie nikomu odebrać i nie oddałbym jej za skarby całego świata; albowiem znam moc i pociechę, jakiej mi udzielała. O tym, do czego zdolna jest tajna spowiedź, nie wie nikt jak tylko ten, kto musi się często zmagać i walczyć z diabłem. Dawno byłbym pokonany i uduszony przez diabła, gdyby nie utrzymywała mnie spowiedź” . Melanchton zaś podkreślał, że w Kościołach reformatorów „wielu ludzi spowiada się nie tylko raz w roku, lecz często, potrzebuje absolucji i świętego sakramentu” . Ostatecznie jednak, pomimo wysiłków zachowania spowiedzi indywidualnej, zanikła ona w Kościołach ewangelickich około 1800 roku. Obecnie jednak można dostrzec u luteranów pragnienie powrotu do tej formy spowiedzi. Z drugiej strony, w Kościele katolickim pojawiają się głosy dowartościowania wspólnotowego i ogólnego sprawowania sakramentu pokuty, właśnie na wzór pokuty u współczesnych protestantów. Papież Franciszek I świętował Jubileusz 500-lecia Reformacji w 2017 roku z Luterańskim Kościołem Szwecji. A może i tym razem protestanci i katolicy zbliżą się do siebie?
Literatura:
1. F. M. Romeiras, Putting the Indices into practice: censoring science in early modern Portugal, Annals of science, 2020, 77 (1), 71-95.
2. P. Guzowski, Pierwszy polski indeks ksiąg zakazanych. „Studia Podlaskie”. 2002, t. XII, 174-175.
3. Sobór Trydencki (1545-1563). W: Dokumenty soborów powszechnych. Tekst łaciński, polski. A. Baron, H. Pietras (układ i opracowanie). T. 4 (1511-1870) Lateran V, Trydent, Watykan I. Kraków: WAM, 2005, 183-867.
4. J. W. O´Malley, Trydent. Co się zdarzyło podczas soboru, 2014, 297-300.
5. J. Wallmann, Kirchengeschichte Deutschlands seit der Reformation, 2023, 117f.
6. H. Schilling, Martin Luther. Rebell in einer Zeit des Umbruchs, 2017, 621-624.
7. N. Roudet, « Les protestants préfèrent être en désaccord avec le Soleil plutôt qu'en accord avec le pape. La fabrique d'un pseudépigraphe de Kepler », in : É. Mehl et Nicolas Roudet (ed.), Le Temps des astronomes: L’astronomie et le décompte du temps de Pierre d’Ailly à Newton (Paris : Les Belles Lettres, 2017), 331-347.
8. E. Stourton, John Paul II: Man of History, 2006.
9. D. Blaufuß, Evangelisch-katholische Geheimdiplomatie in Fortsetzung (Leserbrief zur Gemeinsamen Erklärung zur Rechtfertigungslehre). In: FAZ, 28. Juni 1999.
10. Gemeinsame Erklärung zur Rechtfertigungslehre. Lutherischer Weltbund und Römisch-katholische Kirche. Jubiläumsausgabe zum 20-jährigen Jubiläum. Einschließlich der Erklärungen des Weltrats methodistischer Kirchen (2006), des Anglikanischen Konsultativrats (2016) und der Weltgemeinschaft Reformierter Kirchen (2017). Genf 2020, 47–57.
11. K. Basiński, Ty, który miliony gwiazd zapaliłeś, 2022, 48-54.
Jeszcze pod koniec lat 80-tych papież zreformował Kurię Rzymską, a w 1992 roku wydał nowy Katechizm Kościoła Katolickiego. Siedem lat później poparł działania na rzecz ochronę środowiska naturalnego, uznając, że niszczenie środowiska może być grzechem ciężkim. Kontynuatorem dialogu z ewangelicyzmem był pierwszy wybrany po Reformacji papież z Niemiec, Benedykt XVI.
Reasumując, wpływ Reformacji na cywilizację europejską jest znaczny, zważywszy że ten nurt religijny jest stosunkowo młody. Zapoczątkowała ona przełomowe zmiany w kulturze, oświacie, polityce i gospodarce. Reformacja stała się przyczyną licznych wojen religijnych z wojną trzydziestoletnią na czele. W ich wyniku w większej części Europy przyjęto zasadę „Cuius regio, eius religio" (czyja władza, tego religia), oznaczającą, że władca decydował o wyznaniu swoich poddanych. W nielicznych krajach (np. Rzeczpospolita Obojga Narodów) reakcją na Reformację był wzrost znaczenia idei tolerancji. Upadek autorytetu Kościoła rzymskokatolickiego spowodowany przez Reformację przyczynił się w późniejszych wiekach do sukcesów takich prądów umysłowych jak racjonalizm, czy oświecenie. Przez 500 lat te dwie drogi chrześcijaństwa walczyły, konkurowały z sobą a jednocześnie przenikały i uzupełniały się wzajemnie, niosąc pomoc potrzebującym. Tak wiele uległo zmianie w obrębie Kościoła rzymskokatolickiego pod wpływem postulatów Reformacji z XVI wieku: języki narodowe w liturgii, wsparcie lokalnych kultur, ekumenizm, czy sprawy ochrony środowiska... Przejęto ustaloną przez Jana Pomariusa w 1589 koncepcję roku liturgicznego jako sumę niedziel i świąt kościelnych (w tym świąt maryjnych, w przeciwieństwie do tradycji reformacyjnej). Wzorem nabożeństw protestanckich jest odprawiana jedna msza główna w Kościele katolickim. W średniowieczu odprawiano ją przy każdym ołtarzu bocznym. W jednej świątyni, w której wystawiono kolekcję relikwii elektora Fryderyka III Mądrego, odprawiono około 9 tysięcy mszy (średnio 25 mszy dziennie) w 1517 roku. Naśladując zbory ewangelickie, w kościołach katolickich pojawiły się ławki - przedtem msza przypominała procesję. We współczesnych świątyniach znajdują się wzorem zborów protestanckich balkony (empory), a wnętrza nie są już tak bogato dekorowane jak wcześniej. Wprowadzono także większość elementów chorału luterańskiego (kobiety w chórach, śpiew z akompaniamentem organów, łatwy tekst w języku narodowym ze znaną powszechnie melodią...). Katolickie śpiewniki w Niemczech zawierają pieśni Marcina Lutra i Paula Gerhardta a ewangelickie - kolędy napisane przez katolickie duchowieństwo (Joseph Mohr, Teresa od Dzieciątka Jezus), czy też utwory teologów Marii i Jerzego Thurmair. Hymn Reformacji „Warownym grodem jest nasz Bóg" można znaleźć w polskim podręczniku szkolnym do muzyki. Coraz częściej akcentuje się w środowiskach katolickich rolę indywidualnej relacji z Bogiem...
31 października 1999 roku podpisano w Augsburgu Wspólną Deklarację w sprawie nauki o usprawiedliwieniu, w której czytamy: „Między luteranami a katolikami istnieje konsensus w podstawowych prawdach dotyczących nauki o usprawiedliwieniu. Na podstawie tego konsensusu Światowa Federacja Luterańska i Kościół Katolicki oświadczają, że potępienia Soboru Trydenckiego nie dotyczą nauki Kościołów Luterańskich przedłożonej w tej Deklaracji. Potępienia luterańskich ksiąg wyznaniowych nie dotyczą nauki Kościoła Rzymskokatolickiego przedłożonej w tej Deklaracji." Komentatorzy Wspólnej Deklaracji wyrażają nadzieję, że jest ona dobrym przygotowaniem do rozmów na tematy o wiele trudniejsze, a mianowicie na luterańsko-katolicki dialog o pokucie i spowiedzi. Trzeba zauważyć, że nie jest prawdą - jak myśli wielu katolików - iż Luter odrzucił prywatną (uszną) spowiedź. Sam spowiadał się do końca życia, a przeciwko krytykom spowiedzi pisał: „Tajnej spowiedzi nie pozwolę sobie nikomu odebrać i nie oddałbym jej za skarby całego świata; albowiem znam moc i pociechę, jakiej mi udzielała. O tym, do czego zdolna jest tajna spowiedź, nie wie nikt jak tylko ten, kto musi się często zmagać i walczyć z diabłem. Dawno byłbym pokonany i uduszony przez diabła, gdyby nie utrzymywała mnie spowiedź” . Melanchton zaś podkreślał, że w Kościołach reformatorów „wielu ludzi spowiada się nie tylko raz w roku, lecz często, potrzebuje absolucji i świętego sakramentu” . Ostatecznie jednak, pomimo wysiłków zachowania spowiedzi indywidualnej, zanikła ona w Kościołach ewangelickich około 1800 roku. Obecnie jednak można dostrzec u luteranów pragnienie powrotu do tej formy spowiedzi. Z drugiej strony, w Kościele katolickim pojawiają się głosy dowartościowania wspólnotowego i ogólnego sprawowania sakramentu pokuty, właśnie na wzór pokuty u współczesnych protestantów. Papież Franciszek I świętował Jubileusz 500-lecia Reformacji w 2017 roku z Luterańskim Kościołem Szwecji. A może i tym razem protestanci i katolicy zbliżą się do siebie?
Literatura:
1. F. M. Romeiras, Putting the Indices into practice: censoring science in early modern Portugal, Annals of science, 2020, 77 (1), 71-95.
2. P. Guzowski, Pierwszy polski indeks ksiąg zakazanych. „Studia Podlaskie”. 2002, t. XII, 174-175.
3. Sobór Trydencki (1545-1563). W: Dokumenty soborów powszechnych. Tekst łaciński, polski. A. Baron, H. Pietras (układ i opracowanie). T. 4 (1511-1870) Lateran V, Trydent, Watykan I. Kraków: WAM, 2005, 183-867.
4. J. W. O´Malley, Trydent. Co się zdarzyło podczas soboru, 2014, 297-300.
5. J. Wallmann, Kirchengeschichte Deutschlands seit der Reformation, 2023, 117f.
6. H. Schilling, Martin Luther. Rebell in einer Zeit des Umbruchs, 2017, 621-624.
7. N. Roudet, « Les protestants préfèrent être en désaccord avec le Soleil plutôt qu'en accord avec le pape. La fabrique d'un pseudépigraphe de Kepler », in : É. Mehl et Nicolas Roudet (ed.), Le Temps des astronomes: L’astronomie et le décompte du temps de Pierre d’Ailly à Newton (Paris : Les Belles Lettres, 2017), 331-347.
8. E. Stourton, John Paul II: Man of History, 2006.
9. D. Blaufuß, Evangelisch-katholische Geheimdiplomatie in Fortsetzung (Leserbrief zur Gemeinsamen Erklärung zur Rechtfertigungslehre). In: FAZ, 28. Juni 1999.
10. Gemeinsame Erklärung zur Rechtfertigungslehre. Lutherischer Weltbund und Römisch-katholische Kirche. Jubiläumsausgabe zum 20-jährigen Jubiläum. Einschließlich der Erklärungen des Weltrats methodistischer Kirchen (2006), des Anglikanischen Konsultativrats (2016) und der Weltgemeinschaft Reformierter Kirchen (2017). Genf 2020, 47–57.
11. K. Basiński, Ty, który miliony gwiazd zapaliłeś, 2022, 48-54.
12. LIST1983
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz